Dinin mahiyyəti ilə bağlı müzakirələrdə tez-tez səslənən “Dində zorlama yoxdur” ayəsinin (Bəqərə, 256) yanlış anlaşılması, bəzi əsas həqiqətlərin üstünü örtür. Gerçək budur ki, İslam bütpərəstliyə və ya ateizmə qarşı bəzən düşündüyümüz qədər yumşaq və tolerant yanaşmaz. Bu, qəbul edilməsi lazım olan bir həqiqətdir. Buradan yola çıxaraq, Hz. İbrahimin bütləri qırması və onun bu xüsusiyyəti ətrafında aparılan müasir “dini dözümlülük” müzakirələrinin çox zaman yanlış kontekstdə aparıldığına diqqət yetirmək vacibdir.
İçimizdəki Bütlərə Baxmaq
Hz. İbrahimə dair rəvayətlərdə onun etdiyi hərəkətləri simvolik şəkildə anlamağa üstünlük veririk. Bu yanaşmanın məqsədi, o hadisədən öz həyatımıza dair bir dərs çıxarmaq, onunla daxili bağ qurmaqdır. Bu da bizi belə bir nəticəyə gətirir: “Mənim də qırmadığım, lakin içimdə daşıdığım bütlərim var.” Müasir insanın bu mənada öz daxili ikonlarını – təkcə maddi deyil, eyni zamanda mənəvi, psixoloji və sosial bütlərini – tanıması, onların necə bir sistemə (iyerarxiyaya) malik olduğunu anlaması, daha sonra isə onları hansı vasitə ilə qıra biləcəyini – yəni “balta”sını – tapması lazımdır. “Lə iləhə illəllah” ifadəsi də əslində Hz. İbrahimin baltası kimidir – yəni batil olanın inkarı və yerinə tövhidin inşası.
Tövhidi Kimə Qarşı Qoruyuruq?
Dini, xüsusilə də Tövhid ideyasını izah edərkən, bəzi xətalara düşürük. Məsələn, yalnız Sümər və ya Ərəb paqanizmi kimi keçmiş bütpərəstlik formalarına diqqət yetirdikdə, dinin sanki “sadəcə cəhalətə qarşı çıxmaq” üçün gəldiyi kimi bir təəssürat yaranır. Halbuki, əsl dinin rəqibi Nəmrud və ya Əbu Cəhil deyil; hətta Allahın rəqibi şeytan da deyil. Tövhid – dualizmə təkcə qarşı deyil, daxili ixtilaflara, daxili çoxluğa da qarşıdır. Beləliklə, dini anlayışları Zərdüştvari (ikili) şərhlərdən uzaq, öz tövhid ruhu çərçivəsində anlamaq zəruridir.
Niyə Təbliğ Etmək?
Hz. İbrahimin bütpərəstlərlə asanlıqla “mübahisədə qalib gəldiyi” yönündəki düşüncələr, inancın mahiyyətini anlamamaqdan qaynaqlanır. İnanmaq da, inkar da çox vaxt rasional əsaslarla izah olunmur; bunlar insanın keçmişi, cəmiyyəti, psixologiyası və tarixi ilə bağlı dərin təbəqələrə dayanır. Bu səbəbdən, nə keçmişdə, nə də bu gün kimsəni inanca dair arqumentlərlə tam şəkildə “inandırmaq” mümkün olmur. Çünki qarşımızdakı təkcə ağıl deyil, özünü müdafiə edən bir “mənlik”dir.
İnandırmağa çalışdıqda, qarşımızda bir insanın ağlından çox, onun qorumağa çalışdığı mənliyi, eqosu dayanır. Belə hallarda ağıl, sadəcə bu mənliyi qorumaq üçün bəhanə axtaran bir vasitəyə çevrilir. Beləliklə, uzun mübahisələr əslində ağlın deyil, güc və nəzarət arzusunun formalaşdırdığı dialoqlardır. Hz. İbrahim də heç kimi inandırmağa çalışmadı; o, sadəcə həqiqəti təbliğ etdi.
Təbliğin Mahiyyəti və Qəbul Prosesi
Təbliğ fərqli bir anlayışdır. Burada məqsəd kimisə məcbur etmək deyil, səmimiyyətlə çağırmaqdır. Peyğəmbərlik vəhyindən doğan bu çağırış, təkəbbürsüz, qarşılıqsız, sevgi və mərhəmət üzərində qurulmuş bir ünsiyyət formasıdır. İslamda təbliğ, siyasi nüfuz qazanmaq və ya sosial üstünlük əldə etmək məqsədilə edilməz; məqsəd, insanın öz içindəki həqiqətlə qarşılaşmasına yardım etməkdir.
Lakin bir şeyi izah etmək, onun qəbul ediləcəyi mənasına gəlmir. Dinin doğru şəkildə çatdırılması, onu qəbul etdirmək üçün yetərli deyil. Çünki qəbul, ayrı bir mərhələdir. Hətta səhabələrin bir çoxu Peyğəmbəri gördükləri üçün deyil, zamanla yaşadıqları daxili dönüşüm səbəbindən iman etdilər. Yaxşı insan olmaq, təkbaşına insanları İslama cəlb etmir. Bu səbəbdən dini mərhələləri – vəhyin gəlməsi, onun başa düşülməsi, təbliğ olunması, qəbul edilməsi və yaşanması – bir-birindən müstəqil proseslər kimi dəyərləndirmək vacibdir.
Hz. İbrahimin Həyatında Simvolik Məzmun
Hz. İbrahimin həyatında yer alan bir çox hadisənin simvolik mənaları vardır. Məsələn, onun atası üçün əfv diləməsi, sonradan Quran tərəfindən düzəldilmiş, iman bağının nəsəb bağından üstün olduğu göstərilmişdir. Bu, imanın ailə və nəsəb kimliyindən daha fundamental bir hüquq və qardaşlıq meydana gətirdiyini göstərir.
Dörd quş məsələsinin insanın əsas mənəvi hallarına – həsəd, qorxu, təkəbbür, özünü bəyənmə kimi duyğulara – işarə etdiyi vurğulanır. Həccdə edilən təvafın da bu daxili bütlərdən təmizlənmənin bir simvolu olaraq görülməsi mümkündür. Hz. İbrahimin odda yanmaması, Quşeyrinin şərhinə əsasən, onun qəlbinin Allahdan başqa hər şeydən təmizlənməsi ilə əlaqələndirilir. Bu isə Tövhidin, sadəcə dilə deyil, qəlbə yerləşməsi deməkdir.
Aksiya və Siyasətə Alət Olmayan Din
Son olaraq qeyd edə bilərik ki, dini düşüncəni davamlı olaraq Firon, Nəmrud, Əbu Cəhil kimi fiqurlar üzərindən qurmaq, dini siyasi bir mübarizənin mərkəzinə çəkmək, həm dinin ruhunu, həm də peyğəmbərlərin əsas vəzifəsini təhrif edir. Peyğəmbərlərin həyatı bir aksiyon romanı deyil; onlar daha çox ibadət, səbir, gözəl əxlaq, düşüncə və sükunət ilə seçilirlər.
Dini anlayışımızı zor və mübarizə üzərində qurmağa çalışmaq, müasir dünyanın problemini həll etməyə deyil, onu dərinləşdirməyə xidmət edir. İbrahim Peyğəmbərin “sərin və salamat bir mühitdə” oddan çıxması da göstərir ki, dinin inşası da məhz bu ruhi sakitlik və mənəvi duruluqla mümkün olur.
Biz də peyğəmbərlərə və onların mirasına baxarkən, daima mübarizə, düşmən axtarışı və rəqib müəyyənləşdirmə ilə deyil, dua, ibadət və təfəkkür içində, onların öz daxili sükunətlərinə nəzər salaraq yaxınlaşmalıyıq. Yəni, “aksiyonsuz bir nübuvvət tarixi”ni düşünmək və bu baxış bucağından dini anlamağa çalışmaq artıq bir zərurətə çevrilmişdir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder