İslam Düşüncə Ənənəsində Allahın İsimləri

İslam düşüncə tarixində İlahi adlar (Allahın isimləri) – yəni “Əsmaül-Hüsna” – təkcə dini təlimlərin deyil, həm də metafizik və sufi düşüncənin əsas dayaqlarından biri olmuşdur. Bu sahədə yazılmış əsərlər, həm İslam irsinin dərin qatlarını əks etdirir, həm də bu gün üçün yeni düşüncə yolları açır.

İlahi İsimlərə Dair Əsərlər və Yeni Yanaşmalar

İslam tarixində bu mövzuda yüzlərlə mühüm şəxsiyyət çıxış etmişdir: İmam Quşeyri, İmam Qəzali, Fəxrəddin Razi, İbn Bərrəcan, İbn Ərəbi və Sədrəddin Konəvi kimi düşüncə nəhəngləri Allahın isimlərini müxtəlif yönləri ilə şərh etmişlər. Bu sahədə yazmaq, həm böyük bir şərəfdir, həm də ciddi məsuliyyət.

Zamanın Ruhuna Uyğun Düşüncə Yenilənməlidir

Bu gün də İlahi isimlər mövzusunda bəzi əsərlər yazılır. Bu sahədə daha çox iş görülməlidir. Əvvəllər Nübuvvət (Peyğəmbərlik) kimi mərkəzi anlayışlar üzərində böyük düşüncə adamları dərindən dayanmışdılar – İmam Maturidi, Cüveyni, Razi, İbn Ərəbi, Konəvi və başqaları – lakin müasir dünyada bu mövzular demək olar ki, kənarda qalıb.

İslam düşüncəsinin özü bu fundamental anlayışların üzərində qurulub. Ona görə də bu sahələrdə təzə fikirlərə, dərindən düşünülmüş yanaşmalara ehtiyac var.

Ədəbiyyat və İncəsənət Bu Sahədə Nə Edə Bilər?

İlahi adlar barədə düşünmək təkcə ilahiyyatçıların işi deyil. Bu sahəyə ədəbiyyatçılar, romançılar, şairlər, hətta xəttatlar da daxil olmalıdır. Bir romançı həyatdakı qarşılaşmaları, çətinlikləri, duyğusal çatışmaları Əsmaül-Hüsna üzərindən təsvir edə bilər və insan həyatını İlahi adlarla əlaqələndirə bilər. Xüsusən yaxşı qələm sahiblərindən bu cür işlər gözlənilməlidir.

İbn Ərəbi və Konəvinin Bu Sahədə Zirvədə Olması

Əhli-sünnə daxilində sufi düşüncənin metafizik qanadı – xüsusilə də İbn Ərəbi və Sədrəddin Konəvi – İlahi adlar nəzəriyyəsini sistemli şəkildə işləyən və kainatı bu adlar vasitəsilə izah edən ən mühüm fiqurlar sayılır. Bu iki şəxsiyyət, İslam fəlsəfəsindəki son böyük metafizik düşünürlər kimi qəbul olunur. Bu düşünürlər İlahi adları təkcə siyahı kimi yox, varlığın əsas izah çərçivəsi kimi görmüşlər. İlkin dövrlərdə İlahi adlar anlayışı tam formalaşmamışdı və bu düşüncənin yetkin halı İbn Ərəbi və Konəvi ilə başlamışdır.

"Fə Ləhul Əsmaül Hüsna" Ayəsinin Verdiyi Dərin Məlumat

“İstər Allah deyin, istər Rəhman deyin – hansını desəniz, ən gözəl adlar Ona məxsusdur” (İsra, 110). Bu ayənin tərcüməsində müəyyən çətinliklər var. Çünki “ən gözəl adlar Allahındır” deyəndə, sanki başqa – “pis adlar da varmı?” – kimi yanlış bir düşüncə yarana bilər. Halbuki ərəb mətnində belə bir fikir yoxdur.

“Hüsna” kəlməsi üç mənada işlənir:

• Əxlaqi yaxşılıq – yəni bu adların insana fayda verməsi;

• Məntiqi olaraq yaxşı olan – yəni öz mənasında doğru və yerində olan;

• Estetik gözəllik – adların özü etibarilə gözəl olması.

Bu da göstərir ki, varlıq aləmi nə qədər çətinliklərlə dolu olsa da, İlahi adlar bu dünyaya mənəvi bir dəyər və ümid gətirir. Metafizika, vəziyyət necə olursa olsun, doğru bildiyini deməyi bacarmaqdır. Əgər bu doğru, İlahi adların mənasından qaynaqlanırsa, onun təsiri daha da güclü olur.