Tənqid Mədəniyyəti: Dil və Bilgiyə Baxış

Müasir dövrdə cəmiyyətin intellektual inkişafı baxımından tənqid mədəniyyəti, bilginin bugünkü vəziyyəti və dilin ictimai düşüncədəki rolu olduqca əhəmiyyətli məsələlər kimi qarşıya çıxır. Bu üç mövzu, düşüncə həyatının əsas dayaqları hesab olunur və onlar üzərində aparılan təhlil və müzakirələr, yalnız akademik səviyyədə deyil, həm də ictimai şüurun formalaşması baxımından mühüm rol oynayır.

Tənqid Mədəniyyəti və Onun Mahiyyəti

Tənqid anlayışı çox zaman yanlış anlaşılsa da, əslində nə bir şeyi dağıtmaq, nə də mütləq şəkildə bir şeyi tərifləmək məqsədi daşıyır. Tənqidin əsil məqsədi — göstərmək və aşkara çıxarmaqdır. Bu baxımdan "qurucu tənqid" və ya "dağıdıcı tənqid" kimi kateqoriyalaşdırmalar əslində mənasızdır. Tənqid, özlüyündə bir əməl olaraq, əsasən düzgünlüyə və intellektual əsaslara söykənib-söykənmədiyi ilə qiymətləndirilməlidir. Yaxşı bir tənqid, ən azı üzərində ciddi zəhmət sərf edilmiş elmi bir iş qədər məsuliyyət və dərinlik tələb edir. Tənqid edənlə tənqid edilən arasında müəyyən bir mənəvi və intellektual uyğunluq — bir harmoniya — olmalıdır.

• Tənqidin məqsədi: Tənqid, istər mətn olsun, istərsə də fikir, daha güclü arqumentlər vasitəsilə üzə çıxmalı və hətta sərtliklə belə olsa, onun inkişafına səbəb olmalıdır. Məşhur intellektual Corc Staynerin dediyi kimi, tənqid "yaxşının parıldamasına xidmət etməlidir" və "həqiqətə xidmət etməlidir". Bu yanaşma, yazarı və ya sənətçini məhdudlaşdırmaq əvəzinə daha yaxşısına doğru yönəltməlidir.

• Tənqid Mədəniyyətinin inkişafı: Təəssüf ki, bu gün tənqid mədəniyyəti çox zəifdir və bunun əsas səbəblərindən biri də kifayət qədər ciddi intellektual məhsulun olmamasıdır. Halbuki, İslam düşüncə tarixində, xüsusilə hədis və kəlam elmlərində sərt və ciddi tənqid ənənəsi mövcud olmuşdur.

• Tənqidçinin xüsusiyyətləri: Tənqidi aparan şəxs, ən azı müəllif qədər cəsarətli, maraqlı və elmi dəyərə önəm verən biri olmalıdır. Mövzuya dərindən bələd olmalı və əzberə dayanan, səthi yanaşmalardan uzaq durmalıdır. Həmçinin, tənqid üçün kimsədən icazə gözləmək və ya xoşgörü axtarmaq, tənqidin ruhuna ziddir.

• Özünü tənqid: Həqiqi tənqid, şəxs üzərindən deyil, fikir və anlayışlar üzərindən aparılmalıdır. Həmçinin, insanın öz düşüncələrini tənqid etməsi, düşüncə dinamizminin və intellektual dürüstlüyün göstəricisidir.

Bilgi və Mütəxəssisləşmənin Yeni Forması

Bugünkü bilgi anlayışı və elmi sahələrdəki ixtisaslaşma, əvvəlki dövrlərlə müqayisədə tamamilə fərqli bir müstəviyə keçmişdir:

• Orta Əsr məlumat tərzi: Keçmişdə, hər bir sahədə əsər yazmaq mümkün idi. Lakin bu biliklərin bir hissəsinin səhv ola biləcəyi də nəzərə alınmalıdır.

• Müasir bilik reallığı: Xüsusilə XX əsrin ortalarından sonra bilgi sahəsi sürətlə genişlənib və artıq hər şeyi bilmək qeyri-mümkün hala gəlib. Elmi sahələrdə məlumatlar tez-tez dəyişir, yeniləri əlavə olunur. Bu vəziyyət, okeanda kiçik adacıq axtarışına — yəni dərin ixtisaslaşmaya bənzəyir. Əsas məqsəd keçmişi təkrarlamaq yox, müasir problemlərə cavab tapmaqdır.

Dilin Rolu və Dil Üzərində Düşüncələr

Dil, bəzən olduğu kimi qəbul edilməsə də, mahiyyətcə daim kifayət edən bir vasitədir. Hər hansı bir dilin "yetərsiz" olması deyil, onu necə istifadə etdiyimiz və bu dilin daşıdığı mədəni yük önəmlidir.

• Dilin zənginləşməsi: Sivilizasiya inkişaf etdikcə, gündəlik həyat dəyişdikcə dil də dəyişir, yeni sözlər yaranır, ifadə formaları genişlənir. Zəngin bir həyat, zəngin bir söz ehtiyatı deməkdir.

• Dil üstünlüyü anlayışı: Heç bir dil digərindən üstün deyil. Nə ərəb dili, nə azərbaycanca, nə də ingiliscə. Dilin imkanları, onu necə istifadə etdiyimizə bağlıdır.

• Fəlsəfə və ədəbiyyat dili fərqi:

  • Fəlsəfə üçün "böyük dil" deyil, düşüncəni dəqiqliklə ifadə edə bilən "böyük filosof" vacibdir. Fərabi və İbn Sina bu mənada nümunəvi fiqurlardır.

  • Ədəbiyyat isə insan təcrübəsinin toplandığı böyük bir hovuzdan qidalanır. Yazıçı bu hovuzdan yeni hekayələr və ifadə formaları yaradır.

• Osmanlı nümunəsi: Xüsusilə XIX əsrin ortalarından etibarən başlayan düşüncə dəyişməsi, daha sonra dil və əlifba islahatlarına gətirib çıxardı. Əsas məsələ hərf dəyişməsindən çox, düşüncə və dil dəyişməsidir.

  • Dil inqilabının nəticələri: Dilin zəiflədilməsi və əvvəlki ilə əlaqəsinin kəsilməsi, düşüncədə səthiliyə və ifadə problemlərinə səbəb oldu.

  • Kök söz anlayışının itməsi: Əvvəllər eyni kökdən gələn sözlər arasındakı mənəvi bağlar məlum idi: məsələn, “hakim”, “hökm”, “hikmət”, “məhkəmə”, “mühakimə”, “təhəkküm” sözlərinin “hakəmə” kökündən, yaxud “alim”, “məlum”, “müəllim”, “təlim” kimi sözlərin “elm” kökündən törədiyi bilinirdi. Bu bağın itməsi, dilin və düşüncənin təməl dərinliyini zəiflətdi (azərbaycan bölgəsində də vəziyyət heç də fərqli deyil/deyildi).

• Dilin əsl daşıyıcısı: Dil özü-özünə inkişaf etmir; onu inkişaf etdirən yazarlardır. “Dil yazarı yaratmaz, yazar dili yaradar” fikri, bu həqiqəti çox yaxşı ifadə edir. Həqiqi inkişaf, dərin düşüncəli və məsuliyyətli müəlliflərin dili ilə baş verir.