Qərbdə əxlaq anlayışı çox zaman mürəkkəb və ziddiyyətli bir quruluşa malik olur. Bu, xüsusilə nəzəriyyə ilə praktik davranış arasında yaranan dərin uçurumdan qaynaqlanır. Doğrudur, Qərbdə əxlaqi sistemlər adətən ümumbəşəri çərçivədə təqdim olunur və fəlsəfi baxımdan möhkəm təməllərə söykənir. Fəlsəfə, elm və düşüncə sahəsində əldə etdikləri nailiyyətlər, onların son 150-200 ildə dünyada söz sahibi olmasını təmin edib. Ancaq bütün bu nəzəri inkişaflara baxmayaraq, reallıqda ciddi çatışmazlıqların mövcud olduğu da açıq-aşkar görünür.
Təcrübədəki Boşluq və Onun Nəticələri
Qərb cəmiyyətlərində ən ciddi əxlaqi problemlərdən biri irqçilik və yad düşmənçiliyidir. Bu, xüsusilə müsəlmanlar, hindlilər və pakistanlılarla münasibətlərdə özünü açıq şəkildə göstərir. Qarşındakı insan nə qədər savadlı, nə qədər işində bacarıqlı və nə qədər mədəni olsa da, sadəcə mənsub olduğu kimlik səbəbilə qarşısında görünməz divarlar ucalır. Halbuki bu cür hallar müsəlman toplumlarında ya ümumiyyətlə baş vermir, ya da olsa belə, sistematik xarakter daşımır və İslamla əlaqələndirilə bilməz.
Avropa və Amerika arasında bu mövzuda fərqlər var. Avropanın tarixən formalaşmış düşüncə vərdişləri, bəzən bu cür ayrı-seçkiliyin daha dərin köklərə söykənməsinə səbəb olur. Amma burada bir mühüm məsələ var: müşahidələr və iddialar arasında fərq qoymaq lazımdır. Hər kiminsə narazılığı, dərhal ictimai haqsızlığın göstəricisi sayılmamalıdır. Bəzən fərdi uğursuzluq, tənbəllik və ya bacarıqsızlıq da bu şikayətlərin arxasında dayana bilər. Əsas məsələ odur ki, elmi və düşüncə həyatına əməyi keçən insanların – məsələn, tibdə böyük kəşflər etmiş həkimlərin – hansı sosial mühitdə yaşadıqlarını və onlara necə münasibət göstərildiyini diqqətlə izləmək lazımdır.
Əxlaqi Liderliyin İtirilməsi və Tarixi Fon
Qərbdəki bu təcrübi boşluq, onların "əxlaqi liderlik" mövqeyini itirmələri ilə daha da aydın görünür. ABŞ siyasətçiləri belə zaman-zaman “Amerika artıq dünyada əxlaqi lider deyil” fikrini səsləndirirlər. Bu, Qərbin özünü “daha çox insan” ya da “tam insan” kimi təqdim etməsinin nəticəsidir.
Bu iddianın kökləri isə daha qədim dövrlərə gedib çıxır. Xüsusilə Amerika qitəsinin kəşfi və kolonizasiya prosesində – yəni 1500-1700-cü illərdə – Avropalı güclər (İspaniya, Portuqaliya və s.) tərəfindən göstərilən vəhşiliklər açıq-aşkar tarixə yazılıb. Aclıqdan və istəklərindən korlanan insanlar qitələri talayıb, yerli əhalini qətlə yetirdilər. Avropanın özündə belə bu barbarlığa qarşı "biz nə edirik?" deyə sual verənlər olmuşdu. Amma bütün bu zülmlərə bəraət qazandırmaq üçün Aristotelin "bəziləri tam insan deyil" kimi yanlış fikirlərindən istifadə olunurdu. Guya inkişaf etməmiş ağıla sahib olanlar təbii olaraq hökm altında saxlanmalıymış…
Bu "daha çox insan" düşüncəsi sadəcə keçmişdəki kolonial siyasətlə məhdud qalmayıb, bu gün də özünü göstərir. Məsələn, Afrikadan alınan almazların guya “bəşəriyyətə xidmət etmək” üçün (kosmosa getmək, peyvənd hazırlamaq və s.) istifadə olunması – bu yanaşma, əslində, qaynaqları mənimsəyib, onu əxlaqi üstünlük pərdəsi ilə ört-basdır etməyə xidmət edir. Halbuki əxlaqi üstünlük iddiası özü əxlaqsız bir iddiadır. Yəni heç kim əxlaqlı olduğunu iddia edərək əxlaqlı sayılmaz.
Gələcəyə Baxış və Alternativ Referans İmkanı
Bütün bunlar göstərir ki, Qərb nəzəri cəhətdən nə qədər inkişaf etmiş olsa da, əxlaqi praktikada ciddi boşluqlar var. Bu isə onların əxlaqi nüfuzunu və liderliyini itirməsinə səbəb olub.
Bəs bu vəziyyətdə sual ortaya çıxır: müsəlman cəmiyyətlər, özlərini əxlaqi cəhətdən üstün göstərmədən, dünyada qəbul olunan, hörmət ilə qarşılanan və əxlaqi nüfuz daşıyan bir mövqe ortaya qoya bilərlərmi? Bu, təkcə İslam dünyası üçün deyil, bütövlükdə bəşəriyyət üçün əhəmiyyətli və düşünülməli bir məsələdir. Əgər bəşəri vicdanı oyatmaq və insana yönəlmiş bir əxlaqi baxış ortaya qoymaq mümkündürsə, bu, yalnız nəzəriyyə ilə deyil, həm də gündəlik həyatda yaşanacaq dəyərlərlə mümkün olacaq.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder