Süni İntellekt və İnsan

Süni İntellekt əslində tam mənada bir zəkaya (intellekt) sahib deyil, əksinə, riyazi hesablamalar və alqoritmik mexanizmlər üzərində qurulmuş texniki bir sistemdir. Bu, insan tərəfindən formalaşdırılan bilginin alqoritmik formada işlənməsindən başqa bir şey deyil. İnsan zəka isə şüurla bağlıdır və canlılıq olmadan həqiqi zəka və bilgi məfhumu mənasızlaşır. Kompüterlərə yüklənən məlumat, insan onu anlayıb işə salmadığı müddətdə sadəcə məlumatdır – ancaq dərk olunarsa bilgi adlanır. Texniki cihazların da məğzi, onları istifadə edib mənalandıran insanla bağlıdır; əks halda, o cihazların mahiyyəti yoxdur.

Süni intellekt insandan asılı bir vasitədir. İnsan zəkasının sərhədləri qeyri-məhduddur, amma süni intellekt yalnız insandan aldığı bilgilərlə işləyir. Bununla belə, süni intellekt müxtəlif sahələrdə – istər sosiologiya, istər antropologiya, istərsə də təbiət elmlərindəki bilgiləri birləşdirib, sanki tək bir şüurun məhsulu kimi nəticələr çıxara bilir. Lakin buradakı anlayışlar və qaydalar yenə də insan tərəfindən müəyyənləşdirilir, buna görə də əsl zəka insana məxsusdur, texnikaya deyil.

İnsan, özündən daha funksional alətlər düzəldə bilən yeganə varlıqdır. Bu vasitələrin texniki gücü insanın öz gücündən çox ola bilər, amma o gücü yaratmaq bacarığı yalnız insana aiddir. Deməli, süni intellekt “zeka” deyil, insan zəka və şüurunun məhsulu olan bir alqoritmadır. Gələcəkdə də bir-birindən fərqli saysız-hesabsız süni intellekt formalarının meydana gəlməsi mümkündür, çünki insani zəka da təkölçülü deyil.

Süni İntellektin Gələcəyi ilə Bağlı İki Yanaşma
Süni intellekt mövzusunda iki əsas baxış mövcuddur:

• Təhlükə Yanaşması: Bir qisim düşünür ki, süni intellekt sürətlə inkişaf edib insanın nəzarətindən çıxaraq ciddi təhlükəyə çevrilə bilər. Əslində, texniki vasitələrin düzgün istifadə olunmadıqda təhlükəyə səbəb olması (məsələn, yüksək sürətli avtomobil) süni intellektdən əvvəl də məlum idi. Süni intellektin fəaliyyəti insan enerjisinə bağlıdır, tam müstəqil “robot istilası” üçün güclü əsas yoxdur. Həmçinin, insan potensial təhlükələri qabaqcadan görüb qarşısını almaq bacarığına malikdir və alqoritmalar insanı zərərə salmayacaq şəkildə qurula bilər. Onsuz da insan özünü məhv etmək istəsə, nüvə silahları kifayətdir.

• Xidmət Yanaşması: Digər fikirə görə, süni intellekt bütün texniki bilgiləri birləşdirib, xüsusilə hüquqi məsələlərdə emosiyasız və tam obyektiv qərarlar verə bilər. Duyğusuz olduğu üçün tərəfsiz ədalət təmin edə biləcəyi, nəzarət altında insanlığa fayda verə biləcəyi iddia olunur. Bu istiqamətdə artıq bəzi ölkələrdə pilot tətbiqlər mövcuddur.

Amma nəzərə almaq lazımdır ki, riyazi baxımdan düzgün hesablanan bir nəticənin gerçək həyatda davranışa çevrilməsi həmişə gözlənilən kimi olmur. İnsan münasibətləri çoxlu dəyişkənlik daşıyır və yalnız məntiqə söykənmir. Məsələn, süni intellektlərin öz aralarında gizli danışıqları və məlumat mübadiləsi kimi hallara rast gəlinib, bu da bəzi investorları narahat edib. Amma yenə də insan təhlükəni görə bilən və lazımi addımı ata bilən varlıqdır.

Bilgi Çatım və Mütəxəssisləşmənin Yeni Üzləri
Bəzən düşünülür ki, müasir dövrdə informasiya əldə etmək çox asandır. Əslində, internetdə qarşılaşdığımız şeylərin çoxu sadəcə məlumatdır, bilgi deyil. Bilgi, doğruluğu və metodları bilinərək əldə edilən məzmundur. Bir məlumatın həqiqətən bilgi dəyərinə sahib olub olmadığını anlamaq və ondan necə istifadə olunacağını bilmək üçün klassik mənada bir sahədə dərinləşmək – yəni vaxt sərf edib öyrənmək vacibdir.

Süni intellekt əlyetərliliyi artırır – məsələn, qədim bir əlyazmanı saniyələr içində tapmaq mümkündür. Ancaq onu oxuyub dəyərləndirmək, mənalandırmaq və nəticə çıxarmaq hələ də insan mütəxəssisə bağlıdır. Üstəlik, bütün bilgi hamıya açıq deyil. Süni intellekt hər kəsə qısa müddətdə təyyarə düzəltməyi və ya Aristotel kimi düşünməyi öyrədə bilməz. Universitetlərdəki təhsil əhəmiyyətini qoruyur, sadəcə mütəxəssisləşmənin forması dəyişə bilər.

Əsl bilgi hələ də uzunmüddətli, zəhmətli iş tələb edir. Bəzi elmi nəticələr süni intellekt vasitəsilə daha tez əldə olunsa da, həmin nəticənin əsl bilgi olub olmadığını yenə də sahə üzrə mütəxəssislər ayırd edir. Bilgi heç vaxt dəyərdən düşmür; sadəcə bəzən hansı bilginin ön planda olacağı dövrə görə dəyişir. Məsələn, texniki bilgi bir dövrdə fəlsəfi bilgidən daha əhəmiyyətli görünə bilər.

Texnologiyanın İnsan Bacarığı və Cəmiyyətə Təsiri
Süni intellekt və digər texnologiyaların (məsələn, eskalatorlar, masa arxası işlər) insanın fiziki bacarığını azaltdığı, hərəkətsizliyə sürükləyib sağlamlıq problemləri yaratdığı deyilir. Bu, fəlsəfədə “hiss tənqidi” kimi izah olunur: İnsan hisslərdəki yanılmaları yenə də hisslərlə aradan qaldırır. Eyni məntiqlə, texnologiyanın yaratdığı fəsadları da anlayıb həll edə biləcək qüvvə insandır. İnsan olmadığı bir dünya təsəvvürü əslində qiyamət ssenarisidir. İnsan qabaqcadan görə, dayandırmağı bacara və özünü yenidən dəyərləndirə bilən bir varlıqdır.

Süni intellekt və digər texnoloji istehsallar da nəticədə insana aid fəaliyyətlərdir. İnsan öz fəaliyyətlərinin əsiri halına gələcək deyə bir ehtimal həqiqətə uyğun deyil. Kapitalist iqtisadiyyat maksimum məhsulu minimum xərclə əldə etmək istəsə də, bu o demək deyil ki, insan tamamilə işə xaric qalacaq. Kapitalist sistem düzgün işləsə, fərdlərə rifah və topluma zənginlik gətirməlidir. Bütün insanları texnikayla əvəz etmək nə mümkündür, nə də sərfəlidir. Yəni hər işi tamamilə texnikaya həvalə etmək həm praktiki, həm də iqtisadi baxımdan çətin məsələdir.

Gələcəyin Qeyri-Müəyyənliyi və İnsanlığın Davamlı Gücü
Dünyada güc balansı, dəyərlər və bilik daim dəyişir. Tarixdə də, məsələn, sənaye inqilabı və çap maşınının yayılması dövründə iş yerlərinin əlindən alınacağı qorxusu var idi, amma insan başqa sahələrə yönəlməyi bacardı. İnsan mühit şərtlərini öz xeyrinə dəyişmək qabiliyyətinə malikdir və bunu tarix boyu sübut edib.

Elm-fantastika filmləri texniki vasitələrin imkanlarını qabaqcadan təxmin edə bilər, amma insan cəmiyyətinin gələcəyini dəqiq proqnozlaşdırmaq mümkün deyil. Alqoritmlərin inkişaf ssenarisi proqnozlaşdırılsa da, insanın 50 ildən sonra hansı vəziyyətdə olacağı naməlumdur. İnsanın öz faydasını və zərərini qoruma xüsusiyyəti, həyat eşqi və dəyərlərə bağlılığı heç vaxt nəzərdən qaçırılmamalıdır. Bilginin əsl sahibi insandır – texnika sadəcə bilginin daşındığı alətdir. İnsan yoxdursa, o verilənlərin bilgi olmasından danışmaq mümkün deyil.