İbn Ərəbi və Düşüncəsinin Özəti

 “Həmd, əşyanı yoxluqdan və yoxluğun yoxluğundan var edib, onun varlığını kəlimələrinin təvəccöhünə dayandıran Allaha məxsusdur.”

İbn Ərəbi, Fütuhat əl-Məkkiyyə 1, s. 15

Bu cümlə İbn Ərəbinin 18 cildlik Fütuhat əl-Məkkiyyə əsərinin özətidir. Buradakı açar anlayışlar “yoxluq” (adəm) və “yoxluğun yoxluğu” (adəmü’l-adəm) ifadələridir. Bunlar onun varlıq anlayışının əsas sütunlarıdır və xüsusilə ayân-ı sabitə anlayışı ilə bağlıdır.

1. Yoxluq (Adəm) və Yoxluğun Yoxluğu (Adəmü’l-Adəm)

 • Yoxluq (adəm): Mütləq yoxluq deyildir. Çünki İbn Ərəbiyə görə mütləq yoxluq deyilən bir şey yoxdur. Bu, bir şeyin hələ kevni (oluşsal) varlıq səhnəsinə çıxmamış, şühudi (görünən) varlığa çevrilməmiş vəziyyətini ifadə edir.

 • Yoxluğun yoxluğu (adəmü’l-adəm): Əgər bir şey tam mənada heç bir şəkildə mövcud olmasaydı, onun haqqında danışmaq, onu dərk etmək mümkün olmazdı. Buna görə İbn Ərəbi həqiqi mənada “yoxluq” deyilən bir şeyin ola bilməyəcəyini bildirir. Çünki Allahın elmində bütün varlıqlar əzəldən bəri bir həqiqət kimi mövcuddur. Məhz “yoxluğun yoxluğu” ifadəsi, bu mütləq yoxluğu inkar etmək mənasına gəlir.

2. Ayân-ı Sabitə ilə Əlaqəsi

İbn Ərəbinin məşhur ayân-ı sabitə (sabit aynlar) nəzəriyyəsi bu ifadə ilə bağlıdır:

 • Ayân-ı sabitə Allahın elmində əzəldən sabit olan və hələ kevni varlığa çıxmamış olan varlıq həqiqətləridir.

 • Bunlar hələ yaradılmamışdır, lakin Allahın elmində mümkün varlıqlar olaraq mövcuddurlar.

 • Kevni varlığa çıxmalarının yeganə səbəbi Allahın isimlərinin onlara “təcəllisi” və “yönəlməsidir” (təvəccöh).

Burada İbn Ərəbi demək istəyir ki:

Allah varlığı mütləq yoxluqdan yaratmamışdır, çünki mütləq yoxluq deyilən bir şey yoxdur. Əksinə, varlıqlar Allahın elmində ayân-ı sabitə olaraq həmişə mövcud idi. Ancaq bunlar kevni (fiziki) və xarici varlığa malik deyildilər. Allah varlıqları yaradarkən onları “yoxluqdan” deyil, “yoxluğun yoxluğundan” varlığa çıxardı, yəni elmi səviyyədə mövcud olanları kevni varlığa çevirdi.

3. “Kəlimələrinin Təvəccöhü” nə deməkdir?

Bu cümlədəki “kəlimələrinin təvəccöhü” ifadəsi İbn Ərəbinin varlıq fəlsəfəsində Allahın yaradıcılıq prosesinə işarə edir:

 • Allah bir şeyi yaratmaq istədikdə ona “Ol!” (kün!) deyir və o şey varlıq səhnəsinə çıxır.

 • Lakin bu, mütləq yoxluqdan bir çıxış deyil, Allahın elmində sabit olan bir həqiqətin kevni varlığa çevrilməsidir.