Təsəvvüf Nədir?

Təsəvvüf Termininin Mənşəyi və Tarixi Zəmində Yerləşməsi

Təsəvvüf elmi ilə bağlı ilkin mərhələdə cavab axtarılan suallardan biri budur: “Təsəvvüf” termini Quranda, Sünnədə və ya Əsri Səadət dövründə konkret şəkildə işlədilibmi? Bu sualın cavabı açıq şəkildə “xeyr”dir. Nə Peyğəmbər dövründə, nə də səhabələrin yaşadığı əsrdə bu terminlə tanınan bir anlayış mövcud deyildi. Səhabələr elə bir iman, əxlaq və zühd həyatı yaşayırdılar ki, onları “Sufi” kimi fərqli bir adla xatırlatmağa heç ehtiyac qalmırdı.

Təsəvvüf termini və bu termin ətrafında formalaşan düşüncə sistemi sonrakı dövrlərdə ortaya çıxmışdır. Bununla belə, bəziləri bu halın köklərinin Peyğəmbər dövründə də mövcud olduğunu, ancaq terminləşdirilmədiyini iddia edirlər. Bu fikrin özü də müəyyən mənada doğrudur: ad, isim yox idi, amma mənalar vardı.

Terminin mənşəyinə gəldikdə isə müxtəlif görüşlər mövcuddur. Bəziləri onun “saflıq” mənasına gələn safâ sözündən, digərləri isə “yun” və ya “post” mənasında işlədilən sûf sözündən törədiyini irəli sürürlər. İkinci görüş daha isabətli görünür. Çünki o dövrün zahid və arif insanları, göstərişdən uzaq, sadə və rəmzi bir libas olaraq yun geyinirdilər. Bu xüsusiyyət, Peyğəmbərin məscidinin eyvanında yaşayan, dünyadan əlini çəkib elmlə və zikrlə məşğul olan Əshabı-Suffaya oxşar bir haldır. Təsəvvüf tarixində yol açan ilk simaların da onlara bənzədiyi açıqdır.

Əsas İslam elmləri kimi – məsələn, fiqh, təfsir, hədis və ya kəlam – təsəvvüf də Qurana və Sünnəyə bağlıdır, amma bu bağlılıq terminoloji deyil, həyat tərzi baxımındandır. Yəni təsəvvüf bir anlayış olaraq sonradan formalaşıbsa da, mahiyyət etibarilə Əsri Səadətin ruhunu yaşadan bir yönü vardır. Hicri II əsrin sonları və III əsrin əvvəllərindən etibarən artıq sufilərin adları çəkilir, sözləri yazılır, yolları seçilir.

Təsəvvüf – Bir Etiraz və Həyat Tərzi

Təsəvvüfün ortaya çıxışı sadəcə bir elm sahəsi yaratmaq arzusu deyildi. Bu, daha çox şəhər həyatının, ticarətin, siyasi mübarizələrin, elm adı ilə yaranan quru formalizmin doğurduğu bir boşluğa qarşı narahatlıqdan doğan ruhani bir etiraz idi. Sufilər dünya ilə oyuna girmədiklərini sadəcə dillə deyil, həyat tərzi ilə göstərirdilər. Az yemək, az danışmaq, sadə geyim, qulluq və ixlas – onların səssiz çağırışları idi.

Əslində təsəvvüf bir növ sual idi: “Bütün bu biliyin içində biz Allaha yaxınlaşa bilirikmi?” Sufilər soruşdular: “Bu qədər elm bizi daha mərhəmətli, daha təvazökar, daha dürüst insan edir, yoxsa sadəcə bir intellektual təkəbbür halınamı salır?” Onlar üçün elm, əməl və ixlas birləşmədikcə, insanın qurtuluşu mümkün deyildi. Məşhur bir rəvayətdə deyildiyi kimi: “Alimlər həlak oldu, əməl edənlər istisna; əməl edənlər həlak oldu, ixlaslı olanlar istisna...” (Bu rəvayət hədis deyil)

Ağıl və Təsəvvüf: Qarşıdurma Yox, Tərbiyə

Təsəvvüf haqqında yanlış anlayışlardan biri də onun ağıla qarşı olması fikridir. Halbuki təsəvvüf ağılı inkar etmir, əksinə, onu duyğuların təsirindən azad etməyə çalışır. Ağıl qorxu, ehtiras və ya mənfəət əsiri olduğu zaman, gerçəyi görməkdən uzaqlaşır. Təsəvvüf, bu qorxulara və ehtiraslara qarşı duraraq ağlın saflaşmasını, eşyanın həqiqətini təmiz gözlə görməsini istəyir. Təsəvvüf – duyğuların ağlı idarə etməsinə mane olmaqdır.

Belə bir ağıl – inkişaf etmiş, saflaşmış bir zehin – həm özünü, həm də başqasını doğru anlaya bilər. Bu, qəlbin, “könül”ün də təsəvvüfdə ağıldan fərqli bir orqan deyil, tərbiyə olunmuş bir ağıl mərhələsi olduğunu göstərir. Bu baxımdan təsəvvüf sevgi və mərhəmət üzərində qurulsa da, onu sadəcə “romantik” bir duyğusallıq səviyyəsində görmək böyük bir xətadır. Təsəvvüf eyni zamanda ciddi bir intizam tələb edir.

Təsəvvüfün Praktikası və Günümüzdəki Qavram Yanılmaları

Təsəvvüf gündəlik həyatdan qaçmaq deyil – əksinə, tam da onun içində saflaşmaqdır. Həqiqi mənada sufi olmaq tək qalmaqla deyil, ailə, ticarət, insanlarla münasibət içində kamilləşməklə mümkündür. Təsəvvüf, gündəlik davranışlar üzərindən imanın necə formalaşdığını, insanın səbir, mərhəmət, comərdlik kimi əxlaqi keyfiyyətləri necə qazandığını izah edir.

Təəssüf ki, bu gün təsəvvüf ya formaya – geyimə, semaya, rəmzlərə – ya da kəramət hekayələrinə endirilir. İndiki dövrdə həqiqi sufilər azdır. Çox vaxt sadəcə bir camaata mənsub olmaq, ya da mistik bir atmosferdə iştirak etmək təsəvvüf kimi təqdim olunur. Halbuki həqiqi təsəvvüf – öz nəfsinə yönəlmək, əxlaqı düzəltmək və səssizcə Allaha doğru yol almaqdır.

Tarix boyu təsəvvüf ilə şəriət qaydaları arasında münasibət də müzakirə mövzusu olmuşdur. Bəzi cərəyanlar formadan uzaqlaşıb batinə yönəlmişlər, amma əsas axın – Cüneyd Bagdadi, Quşeyri, Qəzali kimi isimlər – təsəvvüfün heç zaman qaydasız olmayacağını, hətta onun əsasında Peyğəmbərə itaətin durduğunu vurğulamışlar.