Aydınlanma Dövrü | Orientalizmin Tarixi - 2

 “Qaranlıq dövr”ün xüsusiyyətləri

Orientalizmin ilkin mərhələsi adlandırıla biləcək “qaranlıq dövr”də İslam və Həzrət Muhəmməd (s) haqqında kifayət qədər sərt və qərəzli yanaşmalar ön planda idi. Bu dövrdə Peyğəmbərin (s) – haşa – yalançı olduğu kimi cəfəng iddialar irəli sürülüb. Daha qəribəsi isə, vəhy anında yaşanan fiziki hallar – məsələn, titrəmə və ya huşsuzluq – o dövrün bəzi xristian din adamları tərəfindən xəstəlik əlamətləri kimi izah olunub, xüsusilə də epilepsiya əlamətləri sayılıb.

Bununla kifayətlənməyib, Həzrət Muhəmmədin (sav) guya cadudan istifadə edərək insanları özünə tabe etdirdiyi, hətta təsir dairəsini Afrikaya qədər genişləndirdiyi də iddia olunub. Xüsusilə sərt katolik əxlaq normalarına tabe olanların, İslamın cinsi azadlıq gətirdiyinə inandıqları üçün bu dini qəbul etdikləri kimi absurd fikirlər də irəli sürülüb. İslamı qəbul edənlərin səmimi inamdan deyil, sırf maddi maraqlardan dolayı bu yola girdiyi də geniş yayılmış iddialardan biridir. Hətta bəzi əsərlərdə o qədər ağlabatanlıqdan uzaq fikirlər yer alıb ki, guya müsəlmanlar Allaha deyil, Həzrət Muhəmmədə (s) ibadət edir, onun qiymətli daşlardan hazırlanmış bütünü düzəldib ona sitayiş edirmişlər.

Bu baxışa əsasən, İslam dini sadəcə ehtiras və zorakılıq üzərində qurulmuş, haraya çatıbsa, dağıdıb, viran qoymuş bir güc kimi təqdim olunurdu. Hətta daha da irəli gedərək, Həzrət Muhəmmədin əslində bir kardinal olduğu, lakin papa seçilə bilmədiyi üçün Ərəbistana gedərək öz dinini uydurduğu və Xristianlığa qarşı mübarizəyə başladığı kimi uydurma fikirlər də səsləndirilib. İslamın xristianlığın azğın bir qolu kimi qələmə verilməsinin kökündə də məhz bu tip iddialar dayanırdı.

Aydınlanma mərhələsi və əsas anlayış dəyişikliyi

Bəzi tədqiqatçılar bu dövrü “İslamın təhrif olunmuş imici” mərhələsi adlandırırlar. Lakin sonradan, təxminən XII-XVII əsrləri əhatə edən, xüsusilə də XIII əsrdən etibarən aydınlanma dövrü başlayır. Bu dövr, ingilis dilində “ağlın və ümidin çağı” kimi xarakterizə olunur. Əslində, İslama dair aparılan tərcümə və araşdırma işləri rasional xarakter daşıyırmış kimi görünsə də, bunların da arxasında müəyyən ideoloji məqsədlər dayanırdı.

Məsələn, Salter Westen kimi tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, insanlar tanımadıqları bir dünyanı anlamağa çalışarkən, onu bildikləri dünyaya bənzətmə meyli göstərirlər. Bu yanaşma, erkən Latın mənbələrində İslamın təqdimatında da açıq-aydın görünür. Başqa sözlə, xristianlığın o dövrdəki vəziyyəti İslama proyeksiya edilərək bu din izah edilməyə çalışılırdı.

Ərəb dilindən tərcümələr bu mərhələyə keçiddə mühüm rol oynayırdı. Qurani-Kərimin tərcüməsi belə, düşməni “öz silahı ilə vurmaq” məqsədinin bir hissəsi kimi görülürdü. Məsələn, XV əsrdə yaşamış John of Segovia hesab edirdi ki, Qurani-Kərim Tanrı kəlamı olub-olmadığını müəyyən etmək üçün ciddi şəkildə təhlil olunmalıdır. Əgər ayələrdə ziddiyyətlər, dolaşıqlıq və məntiqsizliklər aşkarlansa, bu kitabın ilahi mənşəli olmadığına dair arqumentlər gücləndirilə bilərdi. Amma bunun üçün də təhrif olunmamış, dəqiq bir mətnə ehtiyac vardı – səhv tərcümələr və ya qəsdən təhrif olunmuş mətnlər bu cəhdləri puç edirdi. Ona görə də, İslamın mətnlərini birbaşa oxumaq ehtiyacı ortaya çıxmışdı.

İnstitusionallaşma və dil tədrisi

XIII əsrdən sonrakı dövr orientalizmin daha sistemli və qurumsal şəkildə inkişaf etdiyi mərhələdir. Bu baxımdan 1312-ci ildə keçirilən Vyana Konsili xüsusi önəm daşıyır. Bir çox araşdırmaçı məhz bu konsili orientalizmin başlanğıcı sayır, çünki ondan əvvəlki mərhələlər əsasən səthi və fərdi səviyyədə qalmışdı.

Bu konsilin əsas qərarlarından biri Avropa universitetlərində rəsmi şəkildə ərəb dilinin tədrisinə başlanması ilə bağlı idi. Dərindən araşdırma aparmaq üçün ilkin şərt mənbə dilini bilməkdir. Konsilin qərarı ilə Oxford, Paris və Bolonya kimi o dövrün aparıcı universitetlərində ərəb dili kafedralarının yaradılması qərara alınmışdı. Maraqlı məqam isə bu qərarın universitetlərin öz təşəbbüsü ilə deyil, birbaşa kilsənin müdaxiləsi ilə reallaşmasıdır.

Həmin kafedralar yalnız ərəb dili ilə məhdudlaşmayıb – süryani və ivrit dillərinin də öyrədilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Çünki bu dillər səmavi dinlərin ortaya çıxdığı coğrafiyaların dil ailəsinə aiddir və həmin dinlərin mahiyyətini anlamaq üçün bu dillərin öyrənilməsi zəruri sayılırdı.

Doğrudur, bu qərar qəbul edilsə də, iki əsr ərzində ərəb dilini yüksək səviyyədə tədris edə biləcək müəllim tapmaq çətin idi. Bu sahədə real irəliləyiş yalnız 1587-ci ildə Fransada Collège de France-də ərəb dili kafedrasının yaradılması ilə baş verdi. Ardınca 1632-ci ildə Kembricdə, 1634-cü ildə isə Oksfordda da ərəb dili üzrə fakültələr açıldı.

Əsas fiqurlar və mənbələrə çıxış

Aydınlanma dövrünün ən önəmli simalarından biri Edward Pococke (1604–1691) olmuşdur. O, Oxford universitetində ilk ərəb dili kafedrasının rəhbəri olmuş və elmi məqsədlərlə Şərqə səyahət edən ilk Avropa alimlərindən biri sayılır. Pococke-nin əsas əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, o, ilk dəfə orijinal ərəb mənbələrindən Qərb dillərinə tərcümələr etmiş və bununla da Qurandan kənar İslam ədəbiyyatını da Qərb oxucusuna təqdim etmişdir.

O, tərcümələrini “Specimen” adlı bir külliyyatda toplamış və burada hətta Qəzalidən parçalar da yer almışdır. O dövrdə Avropa elmi və teoloji mühitinin vəziyyəti nəzərə alınarsa, Pococke-nin bu işi çox ciddi elmi irəliləyiş hesab olunur. Onun fəaliyyəti özündən sonra gələn orientalistlər üçün mühüm bir örnəyə çevrilmişdi.

Zaman keçdikcə yalnız Qurana deyil, digər sahələrə də maraq artdı. Artıq Həzrət Muhəmmədin (sav) həyatı və şəxsiyyəti haqqında ayrıca əsərlər yazılır, Şərq dünyasına dair ensiklopedik məlumatlar (məsələn, Herbelot-nun “Bibliothèque Orientale” əsəri) toplanırdı. Bu prosesin arxasında duran iki əsas amili qeyd etmək olar:

1. Ərəb dili kafedralarının fəaliyyəti sayəsində orientalistlərin birbaşa və əlyazma halında olan ərəb mənbələrinə çıxış imkanı əldə etməsi;

2. Əvvəlki orientalistlərin etdiyi tərcümələr vasitəsilə Qərb dünyasının öz dilində İslam haqqında məlumat əldə etməyə başlaması.

Tərcüməçilikdə Yanaşma Fərqləri və Orientalizmin Təkamülü

Keçmişdə, xüsusilə Latın dünyasında ərəb əsərlərinə böyük önəm verilirdi; Vatikan kitabxanalarında bu sahəyə dair zəngin əlyazmaları mövcuddur. Məsələn, Qurani-Kərimi Latınca tərcümə edən Maracci, məşhur müsəlman müfəssirlər – Zəməxşəri və Cəlaləyn – ilə sıx şəkildə işləyib, tərcümələrinə ətraflı dipnotlar və sonunda təkzib hissələri əlavə etmişdir. Çünki o dövrdə İslamla bağlı bir mətnin tərcüməsini açıq polemik kontekstindən kənar yaymaq mümkün deyildi.

Ancaq Reformasiya və Renessans dövrlərindən sonra Avropada elmə və obyektivliyə yönəlmiş Aydınlanma prosesi başladı. Bu yeni dövrdə tərcümələrdə üslub dəyişdi. Məsələn, Corc Sale’in ilk ingiliscə Quran tərcüməsi sadəcə “Quran” adı ilə təqdim edilmişdi. Sale hər nə qədər tərcüməsini birbaşa ərəb dilindən etdiyini iddia etsə də, onun Maracci-yə geniş şəkildə istinad etdiyi görünür. Tərcüməyə əlavə etdiyi uzun ön sözdə Beyzavi nüsxəsinin onda olduğunu və ondan istifadə etdiyini etiraf edir. Bu, o dövrdə ərəb mənbələrinin artıq orientalistlərin nəzarətinə keçdiyini göstərir.

Bununla belə, Sale-in tərcüməsinin ön sözündə belə, o, bu işi bir missioner cəmiyyətinə xidmət məqsədilə etdiyini qeyd edir. Bu isə sübut edir ki, hələ də məqsəd, İslamı öyrənməkdən çox onu hədəf almaq idi. Əlyazmalarına çıxış imkanları da bu məqsədlə bağlı idi – bunlar Avropa kitabxanalarında deyil, birbaşa Şərqdəki müstəmləkəçi fəaliyyətlər vasitəsilə əldə olunmuşdu.

Orientalizmin intellektual olaraq inkişafı isə İslam dünyasının elmi, dini və ədəbi mətnlərinin sistemli şəkildə öyrənilməyə başlanması ilə mümkün oldu. İngiltərə Hindistanı, Hollandiya isə İndoneziyanı işğal edərkən, 1798-ci ildə Napoleonun Misiri zəbt etməsi ilə Fransa da bu “İslamla bilavasitə təmas” mərhələsinə keçdi. Napoleon özü ilə bir qrup orientalist alim də aparmış və onlara ərəb dilində xütbələr yazdıraraq oxutdurmuşdu – bu isə mədəniyyətin işğal üçün necə alətə çevrildiyini göstərir.

Təhlükədən Tədqiqat Obyektinə

Osmanlı imperiyasının zəifləməsi ilə İslam artıq qərbdə bir təhdid kimi deyil, bir tədqiqat sahəsi kimi görülməyə başladı. Əvvəllər İslamı “gələn təhlükə” olaraq qəbul edən qərb xristian alimləri ona qarşı emosional və tələsik şəkildə rəddiyələr yazırdı. Lakin Aydınlanma dövründə bu yanaşma dəyişdi – İslam, sömürülə bilən, öyrənilməli və sistemli şəkildə təhlil olunmalı bir mövzuya çevrildi.

Bu dövrün orientalist baxışında Şərq, artıq yalnızca dini və siyasi bir varlıq kimi deyil, eyni zamanda ekzotik, cazibədar və romantik bir dünya kimi təqdim olunmağa başlandı. Şərq obrazı – sehrlər, cinlər, cariyələr, padşahlar və əfsanələr içində qərq olmuş bir xəyal dünyası kimi canlandırıldı. Bu, həm akademik ədəbiyyatda, həm də sonralar Hollivud filmlərində özünü göstərən geniş yayılmış bir tendensiyadır.

Faktiki Qarşılaşma və “Şok Anı”

Napoleonun Misirə girməsi ilə qərb yalnız nəzəri və təsəvvüri Şərqlə deyil, real və mürəkkəb bir dünya ilə üz-üzə gəldi. Edvard Said-in təbirincə, bu, “böhran anı” idi. Əvvəlki romantik Şərq obrazı yerinə konkret siyasi, hərbi və intellektual müqavimətlə qarşılaşınca orientalistlər “şoka düşdülər”.

Filologiyanın Qalxması və Akademik Orientalizmin Təməli

Bu mərhələdə orientalistlər Şərqi anlamağa dil vasitəsilə başlamağa üstünlük verdilər. Bu səbəbdən də akademik orientalizmin qurucularının əksəriyyəti filoloqlar idi. Ərəbcə, İvrit, Süryani və Arami dilləri üzrə ixtisaslaşmış bu alimlər dilin sadəcə rabitə vasitəsi deyil, eyni zamanda mədəniyyət və dünya görüşünün daşıyıcısı olduğunu qəbul edirdilər. Albert Urani-nin dediyi kimi, bir dili öyrənmək o dünyanı öyrənməyin ilk addımıdır – bu isə siyasi və mədəni hakimiyyət vasitəsinə çevrilə bilər.

Bu dövrdə artıq “Müsəlmanlar düşməndir” yanaşmasından uzaqlaşılıb, onları tarixə və mədəniyyətə töhfə verən bir cəmiyyət olaraq anlamağa çalışan bir təhlil başlayır. Əvvəllər İslam “Muhəmmədçilik” və ya “İsmaililik” kimi fərqli, qərbli olmayan və bəzən təhrif olunmuş terminlərlə təqdim edilirdisə, artıq bu adlandırmalar yavaş-yavaş tərk olunmağa başladı. Peyğəmbər Hz. Muhəmməd də (sav) əvvəlki dövrlərdəki kimi “saxtakar” kimi deyil, real, tarixi bir lider, bir cəmiyyət qurucusu kimi təqdim olunmağa başlandı. Louis Massignon-un ifadəsi ilə, artıq “saxtakar Muhəmməd” yox, “qanunverici və din qurucusu Muhəmməd” ön plandadır.

Aydınlanma ilə Akademik Orientalizmin Doğuşu

Volter və Göte kimi Avropa filosofları da öz düşüncələrini qurarkən İslamı, onun tarixi təcrübəsini və dövlət modelini diqqətə almışdılar. Bu maraqla paralel olaraq, elmi metodlarla aparılan mətn nəşrləri və tərcümələr artdı. Sacy kimi alimlər ilk dəfə sistemli şəkildə əlyazmalarını çap etdilər, dil və qrammatika əsasında İslam mətnlərinə yanaşma gətirdilər. Onun yetirmələri Fleischer və Freytag kimi orientalistlər Almaniyada bu sahənin qurulmasına təkan verdilər.

Eyni zamanda müxtəlif orientalist cəmiyyətlər – London, Paris və daha sonra Almaniyada yaradılan elmi qurumlar – bu istiqamətdə fəaliyyət göstərərək alimləri maliyyələşdirdilər, tədqiqat səfərlərinə göndərdilər və akademik orientalizmin təşəkkülünə yardım etdilər.