Akademik Dövr | Orientalizmin Tarixi - 3

Orientalizmin Akademik Dönəmi: XIX əsrdən Günümüzə

Orientalizmin XIX əsrdən başlayaraq bu günə qədər uzanan akademik dönəmi, İslam dünyası ilə bağlı araşdırmaların həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət baxımından əhəmiyyətli dərəcədə artdığı bir dövrü təmsil edir. Bu mərhələ əvvəlki romantik və səthi maraqlardan fərqli olaraq, İslamı artıq ciddi bir tədqiqat mövzusuna çevirən akademik yanaşmaların formalaşdığı bir zaman dilimidir. Məsələn, Adam Mez-in qeyd etdiyi kimi, təkcə 1800–1950 illəri arasında Qərbdə İslamla bağlı təxminən 60 min kitab nəşr olunmuşdur ki, bu da bu istiqamətdəki marağın miqyasını göstərir.

Bu dövrdə aparılan araşdırmalar yalnız universitet professorlarının işi ilə məhdudlaşmamışdır. Səyyahların səfərnamələri, müstəmləkəçi məmurların qeydləri, sahədə çalışan tədqiqatçıların müşahidələri də bu ümumi elm hovuzuna daxil olmuşdur. Nəticədə on minlərlə kitab, məqalə, tezis və konfrans çıxışı ortaya çıxmış, yeni elmi kürsülər qurulmuş, müntəzəm elmi toplantılar keçirilməyə başlanmışdır. Əvvəllər yalnız Quran tərcüməsi və ya əlyazma toplusu kimi məhdud mövzularda gedən tədqiqatlar, getdikcə İslam tarixi, hüququ, fəlsəfəsi, mədəniyyəti və gündəlik həyatına qədər çoxşaxəli bir sahəyə çevrilmişdir.

Bu cür geniş və sistemli fəaliyyətlər nəticəsində, orta əsrlər Qərbindəki düşmən obrazına dayanan İslam təsəvvürü müəyyən dərəcədə yumşalmış, ən azından akademik səviyyədə ifadələr daha diqqətlə seçilməyə başlanmışdır. Amma bu o demək deyil ki, İslama qarşı mənfi və stereotipləşmiş baxış tamamilə aradan qalxmışdır. Əksinə, bu baxış forması bir çox hallarda mahiyyətini qoruyub saxlamış və müasir dövrdə də fərqli formalarda yaşamağa davam etmişdir. Məsələn, orta əsrlərdə Yuhanna əd-Dıməşqi-nin Hz. Peyğəmbəri (sav) saxta peyğəmbər kimi təqdim etməsi ilə bu gün bəzi müasir Qərb tədqiqatçılarının irəli sürdüyü oxşar ittihamlar arasında müəyyən bir davamlılıq görmək mümkündür. Bu da göstərir ki, söhbət təkcə akademik yanaşmadan yox, bəzən dərinliklərdə dayanan varoluşsal bir baxış tərzindən gedir.

Bu mənada akademik orientalizmi, təkcə İslamı öyrənmək məqsədi güdən bir elm sahəsi yox, eyni zamanda bir intellektual miras və öz içinə istər-istəməz daxil edən bir ənənə kimi də başa düşmək lazımdır. Qərbdə İslamla bağlı araşdırma aparan hər bir akademik bu mirasın bir parçası sayılır və onu davam etdirir. Xüsusilə XIX əsrin birinci yarısı — təxminən 1830-cu illərdən başlayaraq — İslam haqqında Qərbdə aparıcı və təsirli əsərlərin ortaya çıxdığı bir dövr olmuşdur. Bu dövrdə Quran təhlilləri, Hz. Peyğəmbərin həyatı, Quran ilə Bibliya arasındakı müqayisələr, hədis (məsələn, Goldziherin yanaşmaları), İslam hüququ, kəlam və təsəvvüf mövzuları diqqət mərkəzində olmuşdur.

Paradiqma Fərqi

Burada çox vacib bir məsələ var: Qərbli bir tədqiqatçının İslama, xüsusilə Qurana baxışı ilə bir müsəlmanın baxışı arasında əsaslı bir paradiqma fərqi mövcuddur. Bu fərqi nəzərə almadan orientalist tədqiqatları başa düşmək, çox zaman onları tam obyektiv və ya neytral zənn etməyə gətirib çıxara bilər.

• Orientalistin Qurana Baxışı: Qərbli tədqiqatçı Quranı daha çox tarixşünaslıq və mətn tənqidi metodları ilə təhlil edir. Onun üçün Quran Hz. Muhəmmədin (sav) dövrü və fəaliyyəti ilə bağlı məlumat əldə etmək üçün tarixi bir mənbədir. Quran, orientalist baxışda ilahi vəhy yox, insan mənşəli bir mətndir. Bu yanaşma, təbii olaraq, Qurana iman etməyi və onu daxili bir təcrübə kimi yaşamayı əhatə etmir. Əksinə, məqsəd "başqasını anlamaq" səviyyəsində qalır.

• Müsəlmanın Qurana Baxışı: Müsəlman üçün isə Quran sadəcə bir mətn deyil, Allahın vəhyidir. O, Qurana iman edir, onun Allahdan Cəbrail vasitəsilə Hz. Peyğəmbərə (sav) göndərildiyinə inanır. Bu iman münasibəti, Quranla varoluşsal bir bağın yaranmasına səbəb olur. Müsəlman Qurana baxanda, sadəcə tarixi və ya mədəni bir obyekt görmür; o, öz kimliyini, imanını və həyatını istiqamətləndirən bir həqiqətlə qarşılaşır.

Bu paradiqma fərqi, orientalistlərin əsərlərində özünü açıq şəkildə göstərir. Onların hər bir tədqiqatında bu dünyagörüşünün izlərini oxumaq mümkündür. Bu səbəbdən, İslamla bağlı qərb mənbələrinə yanaşarkən, bu fərqli baxış bucaqlarını da nəzərə almaq son dərəcə vacibdir.

Akademik Orientalizmdə Qurani-Kərim Araşdırmaları

Müasir dövrdə orientalistlərin Qurani-Kərim sahəsində apardığı elmi araşdırmalar, bu kitabın tarixi və elmləri ilə bağlı ardıcıl və sistematik şəkildə iz sürmək məqsədi daşıyır. Bu tədqiqatlar əsasən üç istiqamətdə cəmləşmişdir:

1. Mənşə və mənbə axtarışları

Orientalistlərin Qurani-Kərimlə bağlı ilk və ən çox maraq göstərdikləri istiqamət, bu kitabın mənşəyini başqa dini və mədəni ənənələrdə axtarmaq olmuşdur. Bu cəhdlər xüsusilə alman-yəhudi orientalisti Abraham Geiger ilə başlanır. Geigerin dövrü (1810–1874) həm də akademik orientalizmin formalaşmağa başladığı bir mərhələdir. O, filologiya, tarix, fəlsəfə, arxeologiya kimi sahələrdə ciddi təhsil almış, semit dillərini, o cümlədən ərəb dilini öyrənmişdi.

Geiger, müəllimi Freitagın təşviqi ilə Qurani-Kərimi yəhudi mənbələri ilə müqayisə edərək, bu kitabın əsasən yəhudi dini ənənələrindən qaynaqlandığını iddia etmişdi. Peyğəmbərimizi də guya yəhudi düşüncəsini yenidən təşkil edib onu İslam adı altında təqdim edən bir “reformist” kimi təsvir etməyə çalışmışdı. Əslində bu, Geigerin öz reformist yəhudi kimliyini elmi araşdırma adı altında ifadə etməsindən başqa bir şey deyildi. Həmin dövrdə Avropada yəhudilərin kənara atılması, xristianların isə hegemon mövqedə olması da bu yanaşmanın sosial-mədəni fonunu təşkil edirdi. Yəhudi mənşəli orientalistlər bəzən İslamı xristianlara qarşı ideoloji bir alət kimi istifadə etməyə çalışırdılar.

Başlanğıcda Qurani-Kərimin mənşəyi yəhudilikdə axtarılırdısa da, İkinci Dünya Müharibəsindən sonra bu axtarışlar xristianlıq üzərinə yönəldi. Richard Bell kimi simalar bu sahədə ön plana çıxdılar. Daha sonra bu iddialar “Son Qədim Dövr” adlanan daha geniş bir mədəni-mənbəvi çərçivəyə yayıldı. Burada artıq yəhudilik, xristianlıq, zərdüştilik kimi müxtəlif dinlərin Qurani-Kərimə təsiri araşdırılırdı. Əslində isə bütün bu yanaşmaların arxasında dərin dini və ideoloji motivasiyalar dayanırdı.

2. Müshəfin tarixi ilə bağlı araşdırmalar

XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq, orientalistlər Qurani-Kərim mətninin tarixi inkişafını öyrənməyə ciddi maraq göstərməyə başladılar. Bu sahədə ilk önəmli adlar arasında Ignaz Goldziher və onun ardınca Carl Brockelmannın tələbəsi Theodor Nöldeke yer alır. Nöldekenin məşhur “Qurani-Kərim tarixi” adlı əsəri İslam rəvayətlərinə əsaslansa da, digər bəzi orientalistlər, xüsusilə Bertram Thomas və Otto Pretzl, əl yazmaları üzərindən tamamilə yeni bir mətn tənqidi layihəsi başlatmaq istədilər.

Onların məqsədi müxtəlif bölgələrdən qədim Quran nüsxələrini toplayaraq (fotoşəkillərlə və ya orijinal mətnlərlə), bu materialları elmi metodlarla (karbon testi, material analizi və s.) analiz etmək idi. Bu layihənin ən tanınmış nümunəsi Corpus Coranicum olmuşdur. Lakin bu təşəbbüs İkinci Dünya Müharibəsi ilə dayandırıldı.

Məqsəd aydındır: ya Qurani-Kərimin həqiqətən sonralar yazıldığını sübut edəcəkdilər, ya da onun ilk dövrlərdən bəri dəyişmədiyini görəcəkdilər. Maraqlısı budur ki, son nəticə onların gözlədikləri kimi olmadı. Araşdırmalar, Qurani-Kərimin çox erkən dövrlərdən bu günə qədər mahiyyətcə dəyişmədiyini, yalnız kiçik katib xətalarının olduğunu ortaya qoydu. Hicri I və II əsrlərə aid Tübingen, Berlin və Topqapı nüsxələri, eləcə də Səna əlyazmaları bu sabitliyi təsdiqləyir. Gerd Puin və bəzilərinin spekulyativ iddiaları isə daha sonra elmi şəkildə təkzib olundu və bu fərqliliklərin əksəriyyətinin sadəcə müstənsih xətaları olduğu göstərildi.

3. Mətn üzərində analizlər və daxili struktur araşdırmaları

Orientalistlər, öz müqəddəs kitabları olan Tövrat və İncilin xronoloji quruluşundan təsirlənərək Qurani-Kərimi də zaman ardıcıllığına görə sıralamağa çalışdılar. Nöldeke və Gustav Weil surələrin, Richard Bell isə ayələrin xronoloji tertibini hazırlamağa cəhd etdilər. Amma son nəticədə, bu cəhdlərin İslam mənbələrindəki nüzul (eniş) tərtibindən çox da fərqli olmadığı ortaya çıxdı.

Qurani-Kərim vəhy ilə nazil olmuş bir kitab olduğu üçün onun strukturunun xronoloji deyil, tematik və funksional əsaslara görə qurulması təbiidir. Bunu başa düşmədiklərindən, orientalistlərin cəhdləri dalana dirəndi. 1980-ci illərdən sonra diqqət daha çox mövcud Müshəf tertibi və onun daxili məntiqinə yönəldi.

Modern ədəbiyyat nəzəriyyələri işığında, Qurani-Kərimin ayə və surələrinin arasında bir məqsədli ardıcıllıq olduğu, bu ardıcıllığın daxili struktur və mənəvi əlaqələrə söykəndiyi iddia olunmağa başlandı. Angelica Neuwirth, Mustansir Mir, Nico Robinson və Devin Stewart kimi tədqiqatçılar bu sahədə öndə gedənlərdəndir. Əslində, bu cür yanaşmalar İslam elmi ənənəsində əsrlərdir davam edən “münasəbat” ədəbiyyatı ilə səsləşir. Yəni, müsəlman müfəssirlər Qurani-Kərimin strukturunda olan daxili vəhdəti artıq əsrlərdir izah edirlər.

Orientalist tədqiqatları

Akademik orientalizmin 150 ildən çox tarixi var. Təbii ki, bu sahədə çalışan bütün tədqiqatçıları qərəzli və ya müstəmləkəçiliklə bağlı görmək doğru deyil. Elmi prinsiplərlə, obyektivliklə işləyən, İslamı dərindən anlamağa çalışan oryentalistlər də mövcuddur.

Lakin unutmamaq lazımdır ki, heç bir tədqiqatçı yaşadığı dövrün təsirindən, intellektual mühitdən və müəyyən ideoloji çərçivələrdən tamamilə uzaq qala bilməz. Ona görə də bu tədqiqatlara yanaşarkən aşağıdakı prinsipləri əsas götürmək gərəkir:

• Əgər orientalist araşdırmalar elmi və məlumat xarakterlidirsə (Quran tarixi, təfsir tarixi və s.), onlardan faydalanmaq mümkündür.

• Əgər bu araşdırmalar artıq İslamı mahiyyətcə təyin etməyə, ona kimlik verməyə çalışırsa, orada diqqətli olmaq və məsafə saxlamaq lazımdır.

• Hər bir mətni oxuyarkən onun arxa planını, müəllifin mövqeyini və məqsədini başa düşmək vacibdir.

Bunun üçün isə ciddi bir hazırlıq lazımdır: həm orientalizmin tarixi, həm Şərq-Qərb münasibətləri, həm də Qurani-Kərim və İslam elmlərinə dərindən bələdlik tələb olunur.