Qurani-Kərimin yazıya keçirilməsi prosesi, Hz. Peyğəmbər (sav) vəfat etdikdən sonra sistemli şəkildə formalaşmağa başlamışdır. Xəlifə Hz. Əbu Bəkr dövründə Qurani-Kərimin vahid bir Müshəf halına gətirilməsi ehtiyacı ortaya çıxmış və bu istiqamətdə ilkin təşəbbüslər atılmışdır. Lakin Hz. Osman dövründə bu proses rəsmi və ümumi bir forma qazanmışdır. Ancaq həmin mərhələyə keçmədən öncə, sahabələrin şəxsi təşəbbüslərlə formalaşdırdığı erkən dövr Müshəflarini nəzərdən keçirmək, həm bu fərdi təşəbbüslərin mahiyyətini anlamaq, həm də Qurani-Kərimin tarixi inkişaf prosesini izləmək baxımından faydalı olacaqdır.
Hz. Əlinin Müshəfi
Ən çox müzakirə olunan Mushaflardan biri Hz. Əli (r.ə)-yə aid olan Müshəfdir. Rəvayətlərdə qeyd olunur ki, Hz. Əli Rəsulullahın (sav) vəfatından sonra bir müddət ictimai fəaliyyətlərdən uzaqlaşıb öz evinə çəkilmiş və bu müddət ərzində Qurani-Kərimi bir Müshəf halına gətirmişdir. Bu məlumat, başda İbn Əbu Davudun Kitabül-Məsahif'i olmaqla, həm sünni, həm də şiə mənbələrində qeyd olunur.
Hz. Əliyə aid olduğu iddia edilən bu Müshəflə bağlı iki əsas iddia irəli sürülür: birincisi, bu Müshəfin hazırda əlimizdə olan Müshəfdən fərqli bir tərtibə malik olmasıdır. Yəni, surələr nüzul sırasına əsasən düzülmüş, məsələn, Əlaq surəsi ilə başlayır. İkincisi isə bu Müshəfin hansısa xüsusi məna və şərhlərlə müşahidə olunması barədədir. Lakin nə qədim əlyazmalar, nə də klassik istinadlar arasında Hz. Əliyə aid edilən və bu günkü Müshəfin tərtibatından açıq-aşkar fərqlənən bir Müshəfin maddi nümunəsi mövcuddur. Belə bir Müshəfin həqiqətən mövcud olub-olmadığı və ya ictimaiyyətlə paylaşılıb-paylaşılmadığı sual altındadır.
Əslində, surələrin nüzul sırasına görə düzülməsi cəhdi, xüsusilə müasir dövrdə Qurani-Kərimi tarixçilik kontekstində oxumağa meyilli yanaşmaların gücləndiyi zamanlarda ön plana çıxmışdır. İzzət Dərvəzə kimi bəzi müasir müfəssirlər, Hz. Əliyə aid edilən bu Müshəfi bir növ model kimi təqdim etmişlər. Ancaq klassik elm əhli Qurani-Kərimin bu günkü Müshəf tərtibatının ayə və surələr arasında ilahi hikmətə əsaslanan uyğunluqları qoruduğunu vurğulayaraq, bu tərtibatdan kənara çıxmağı qəbul etməmişdir.
Hz. Fatimənin Müshəfi
Erkən dövr Müshəfləri arasında bəzən Hz. Fatiməyə (r.ə) aid edilən bir Müshəfdən də bəhs olunur. Xüsusilə bəzi şiə mənbələrində bu Müshəfin Qurani-Kərimin üç misli həcmində olduğu və ailəvi şəkildə qorunduğu iddia olunur (təbii ki, Quranın təhrifinə dair qapı açır bu açıqlama ki, bu da qəbul edilməzdir). Lakin burada "Müshəf" anlayışı bir məcmuə və ya yazılı səhifələr toplusu olaraq başa düşüldükdə, bu mənada, Hz. Fatimənin Müshəfinin "Qurani-Kərimə alternativ bir kitab" olduğu fikri doğru deyildir.
Əksər mənbələrin bildirdiyinə görə, bu Müshəfdə Hz. Fatimənin atası Hz. Peyğəmbərdən (s) eşitdiyi bəzi hədislər, duası, Quran ayələrinin səbəbi-nüzuluna dair bilgilər və bəzi təfsir qeydləri yer almışdır. Dolayısıyla, bu Mushafın Qurani-Kərimin özünə alternativ və ya ona əlavə hər hansı bir vəhy mənbəsi olması fikri, həm tarixi, həm də elmi baxımdan əsaslı deyildir.
Digər Sahabə Müshəfləri
Hz. Əbu Bəkrin xəlifəliyindən sonra bir çox sahabə, öz şəxsi istifadələri üçün fərdi Müshəflər tərtib etməyə başlamışdır. Bu təşəbbüslərin səbəbləri arasında evdə Quran səhifələrini saxlamağın bərəkətinə inanmaq və Hz. Peyğəmbərin (sav) Qurani-Kərimi oxumağın iki qat savab gətirdiyini buyurması kimi dini təşviqlər dayanırdı.
Bu dövrdə Abdullah ibn Məsud, Übey ibn Kə’b, Hz. Aişə və Hz. Hafsa kimi bir çox sahabənin öz Müshəflərini formalaşdırdığı məlumdur. Xüsusilə Hz. Ömərin uzunmüddətli xilafəti dövründə, İslam torpaqlarının genişlənməsi və Quran təliminə olan ehtiyacın artması ilə yanaşı, fərdi Müshəflər və səhifələrin sayı da artmağa başladı.
Kitabül-Məsahif kimi mənbələrdə Hz. Ömərin belə öz şəxsi Müshəfini yazdırdığına dair məlumatlar yer alır. Bu Müshəflərdə, mənbələrdə qeyd olunduğu kimi, tərtib və ya məzmun baxımından bəzi fərqliliklərə rast gəlinir.
Abdullah ibn Məsud Müshəfi
Abdullah ibn Məsudun Müshəfi ilə bağlı bəzi rəvayətlərdə Fatihə və son iki surənin (əl-Fələq və ən-Nas) onun Müshəfində yer almadığı iddia edilir. Lakin bu, onun Qurani-Kərimin bu surələrini inkar etməsi kimi anlaşılmamalıdır. Əksinə, izah olunur ki, bu surələr o qədər məşhur və gündəlik namazlarda oxunan surələr idi ki, onları yazılı şəkildə qeyd etməyə ehtiyac duymamış ola bilər (əks halda belə bir rəvayət təvil edilmirsə, xətalı şəkildə və ya uydurma bir rəvayət statusuna düşür). Nəzərə almaq lazımdır ki, bu Mushaf rəsmi deyil, şəxsi istifadəyə məxsus idi və onun tərəfindən “tam Quran budur” kimi bir iddia ortaya qoyulmamışdır.
Fərqli Qiraətlər və Yeddi Hərf Məsələsi
Erkən Müshəflər arasında müşahidə edilən fərqliliklərin bir səbəbi də Qurani-Kərimin "yeddi hərf" üzrə nazil edilməsi ilə əlaqələndirilir. Bu məsələ müxtəlif cür izah edilsə də, əsas fikir budur ki, Quranın nazil olunduğu dildə bəzi leksik və sintaktik variantlar mövcud idi və bu fərqliliklər Hz. Peyğəmbərin öz dilindən gələn mütəvatir qiraətlərə əsaslanırdı.
Sahabələr də, şahid olduqları bu fərqli oxunuşları əsas götürərək öz Müshəflarini tərtib etmiş ola bilərlər. Ancaq bu vəziyyət zamanla müəyyən ixtilaflara səbəb olmağa başlamışdı. Məhz bu səbəbdən Hz. Osman (r.a) dövründə vahid və rəsmi bir Müshəf üzərində ittifaqa gəlinmiş və fərqli qiraət formalarının daha geniş yayılaraq anlaşılmazlığa səbəb olması qarşısı alınmışdır.
Nəticə etibarilə, erkən dövr Müshəflərində rast gəlinən fərqliliklər Qurani-Kərimin güvənilirliyinə və ilahi mənbəyinə dair bir problem yaratmır. Bu fərqliliklər daha çox Quranın oxunuş formaları və anlayış çalarları ilə bağlı məsələlərdir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder