Müasir Orta Şərqin Formalaşmasında Rol Oynayan Əsas Təsirlər | Müasir Orta Şərq Tarixi - 1

Orta Şərq tarixini başa düşmək istəyən hər kəs üçün üç əsas istiqaməti izləmək vacibdir: ərəb milliyyətçiliyinin ortaya çıxışı və inkişafı, ərəb dünyasının Osmanlı ilə olan mürəkkəb münasibətləri və nəhayət, müasir İran cəmiyyətində din, dövlət və cəmiyyətin qarşılıqlı təsiri. Bu üç xətt, bölgədə son iki əsrdə baş verən siyasi və sosial dəyişikliklərin əsas damarıdır.

Ərəb Milliyyətçiliyinin Tarixi Zəmini və Kimlik Axtarışı

Ərəb milliyyətçiliyi, əslində, kökləri İslam tarixinə qədər gedib çıxan, lakin müasir mənada 18-ci əsrin sonlarında – xüsusilə Fransız İnqilabından sonra – daha kəskin şəkildə özünü göstərən bir ideya axınıdır. Ərəb kimliyi ilə İslamın iç-içə keçməsi bu prosesin ən ayırıcı cəhətlərindəndir. Bu, İslamdan kənar ərəblərin ərəb kimliyindən uzaqlaşdığı anlamına gəlməsə də, İslamın ərəb kimliyinin formalaşmasında mərkəzi rola malik olduğu danılmazdır. Bu xüsusilə Suriya və Misir kimi bölgələrdə daha açıq şəkildə sezilir.

İslamın yayılmağa başladığı VII əsrdə, Hicaz bölgəsindəki ilk çağırışdan sonra ərəb yarımadası sürətlə İslamlaşdı. Həmin dövrdə bölgə şimaldan Bizans, şərqdən isə Sasani imperiyaları ilə əhatələnmişdi. Peyğəmbərimizin (sav) vəfatından sonra xilafət dönəmində, xüsusilə II Xəlifə Ömərin (r.a) zamanında ərəb və islam fəthləri genişlənməyə başladı – qərbdə Misirin, şimal-şərqdə isə İranın fəthi bu inkişafın təməl mərhələləri idi.

Ərəblər arasında mənşəyə görə iki qrupdan danışmaq olar:

1. Əsli ərəblər – əsasən bədəvi həyat tərzi sürən, dilin ən saf formasını qoruyan qrupdur. Çöl bölgələrində böyük dövlətlərin təsirindən uzaqda yaşamaları onların mədəni və dil baxımından sabit qalmasına səbəb olmuşdur.

2. Ərəbləşmiş xalqlar (müsta‘ribə) – xüsusilə Misirdəki qıptilər və Şimali Afrikadakı bərbərlər kimi xalqlar fəthlərdən sonra həm islamlaşmış, həm də ərəbləşmişlər. Bu proses bir növ Osmanlının Balkanlarda həyata keçirdiyi islamlaşdırma və türkləşmə prosesinə bənzəyir.

Türklərin Hegemonluğu və Ərəblərin Rol Dəyişikliyi

Əməvilərdən sonra Abbasi dövləti bir müddət siyasi mərkəz rolunu oynasa da, zaman keçdikcə hakimiyyət ətraf bölgələrdə güclənən digər siyasi qurumların – xüsusilə türk və fars mənşəli sülalələrin – əlinə keçməyə başladı. Barməklilər, Büveyhilər, Səlcuqlular, Məmlüklər və s. kimi güclər bu dövrdə ərəb coğrafiyasında faktiki idarəçilər oldular. Abbasi xəlifələri isə yalnız simvolik bir mövqedə qaldılar.

Xüsusilə Səlcuqluların bölgəyə daxil olması ilə türklərin Orta Şərqdəki hakimiyyəti yeni bir mərhələyə qədəm qoydu. Bu hegemonluq 1918-ci ilə qədər, təxminən doqquz əsr davam etdi. Bu dövrdə ərəb dünyası birbaşa passiv deyildi, lakin siyasi və intellektual mərkəz olmaqdan uzaq qalmışdı.

Bəzi əsas nümunələr:

• Məmlüklər – Xüsusilə Misirdə XIII əsrdən etibarən təsirli olmuş, əsasən Qafqaz mənşəli (Kıpçak, Çərkəz və b.) qulların qurduğu bir dövlət idi. Yavuz Sultan Səlimin Misirdə qarşılaşdığı ordu ərəb yox, məmlük qüvvələri idi.

• Səlcuqlular – İraq və Suriyada müəyyən dövrlərdə nüfuz sahibi oldular.

• Monqollar – Gələcəkdə islamlaşaraq İlxanlı kimi türkləşmiş və İran coğrafiyasında təsirli olmuşlar.

Osmanlı Dövrü: İnteqrasiyalı Hakimiyyət və Yerli Əlaqələr

Osmanlıların Orta Şərqdəki hökmranlığı əsasən Yavuz Sultan Səlim dövründə başlandı. Onun qısa, lakin çox məhsuldar səltənətində Osmanlılar həm İran, həm də Misir üzərində mühüm addımlar atdılar:

1. İran istiqaməti – 1514-cü ildəki Çaldıran döyüşü ilə Osmanlı-Səfəvi qarşıdurması yeni bir dönəmə qədəm qoydu. Səfəvilərin Anadolu və Qafqazdakı təsiri Yavuz tərəfindən ciddiyə alınırdı. Qələbəyə baxmayaraq, Osmanlılar İranı tam ilhaq etmədilər. Bunun səbəbləri arasında coğrafi, mədəni və lojistik amillər də vardı.

2. Misir istiqaməti – 1516-cı ildəki Mərcidabık və 1517-ci ildəki Ridaniyyə döyüşləri ilə Misir və Suriya Osmanlı hakimiyyətinə keçdi. Bu fəth prosesi sadəcə döyüşlərlə deyil, həm də Ramazanoğulları və Dulkadiroğulları kimi yerli bəyliyin Osmanlıya birləşdirilməsi ilə həyata keçdi. Tarix boyu Misirə nəzarət edən güc Suriya üzərində, Suriyaya hakim olan isə Misir üzərində təsir sahibi olmuşdur.

Osmanlıların ərəb torpaqlarındakı hakimiyyəti dörd əsrdən çox davam etdi. Lakin bəzi ərəb cərəyanları bu dövrü “işğal” kimi qiymətləndirmiş, bu baxımdan rusların Monqol dövrünü xatırladan bir yanaşma ortaya qoymuşlar.

Osmanlı idarəçiliyi ərəb torpaqlarında əsasən yerli bəylər, şeyxlər və komandanlar vasitəsilə həyata keçirilirdi. Məmlüklərin məğlubiyyətindən sonra onların tamamilə yox edilməsi baş vermədi – əksinə, bir çoxu yeni idarə strukturlarında da yer aldı.

1864-cü il Çərkəz sürgünü ilə birlikdə Qafqazdan Osmanlı torpaqlarına köç edən çərkəzlər Misir, Suriya və İordaniyada da yerləşdirildi. Bu bölgələrdə artıq Məmlük dövründən qalma çərkəz nüfuzu var idi. Bu səbəbdən, çərkəzlər həmin bölgələrdə tarixən güclü təhlükəsizlik və idarəetmə rolu oynamışlar – bu hal bu gün də qismən davam edir.