Siyasət tarixin müxtəlif dövrlərində fərqli mərhələlərdən keçib, rejimlər (demokratiya, sultanlıq, aristokratiya) dəyişib, hakimiyyət sərhədləri genişlənib və ya daralıb, amma siyasətin məğzində və cəmiyyətlə münasibətində həmişə dərin dəyişikliklər baş verib. Bu mövzuda məqsədimiz qədim dövrlərdən indiki dövrə qədər siyasətin mövqeyini, xüsusilə əxlaq, iqtisadiyyat və təhsil kimi sahələrlə necə iç-içə olduğunu izah etməkdir.
Klassik Düşüncədə Siyasət: Əxlaqın Davamı
Keçmişdə, xüsusilə İslam düşüncə ənənəsində siyasət, əslində əxlaqın bir davamı kimi qəbul olunurdu. Əxlaq fəlsəfəsi və siyasət nəzəriyyəsi bir-birindən ayrı deyil, əksinə, eyni mətnlərdə yan-yana işlənirdi. Siyasətnamələr də əslində hakimiyyət təlimatından çox, əxlaqi nəsihətlər məcmuəsi idi.
Fərabi və “İlmü’l-Mədəni” Yanaşması
İslam fəlsəfəsində siyasət düşüncəsi əsasən Fərabinin adı ilə bağlıdır. Fərabi insan həyatının bütün sahələrini – əxlaqı, iqtisadiyyatı, hüququ, siyasəti və hətta ev idarəçiliyini belə – “ilmü’l-mədəni” (birlikdə yaşamanın elmi) çərçivəsində birləşdirirdi. Onun baxışına görə, insan təbiəti etibarilə ictimai varlıqdır və birlikdə yaşama bacarığı nə qədər inkişaf edirsə, insani keyfiyyətlər də bir o qədər zənginləşir. Fərabi bu yanaşma ilə cəmiyyətin idarəsini və siyasəti formalaşdıran dəyərləri önə çıxaran bir siyasi fəlsəfə qururdu.
Dəyərlərin Siyasətə Təsiri
Fərabiyə görə, siyasət sadəcə idarəetmə forması deyil, həm də cəmiyyətin əsas məqsədinə uyğun formalaşan bir quruluşdur. Yəni bir cəmiyyətin son məqsədi əgər var-dövlət toplamaq, şəhvətə qapılmaq və ya axirət səadətini qazanmaqdırsa, bu zaman siyasət, liderlər, qanunlar və sosial təbəqələr bu məqsədə görə düzənlənir. Fərabinin fikrincə, bu sadəcə bir ideal deyil, həm də qaçılmaz bir ictimai qanundur – siyasət əslində insanın əxlaqi məqsədlərinin idarəetmə müstəvisindəki əksidir.
İslam Düşüncəsində Siyasət: Müxtəlif Yanaşmalar
İslam intellektual tarixində siyasət müxtəlif qrupların qələmindən çıxıb – katiblər (bürokratlar), fəqihlər (hüquqşünaslar), kəlamçılar. Məsələn, Nizamülmülkün “Siyasətnamə”si idarəçilik təcrübəsinə söykənir. Tusi’nin “Əxlaq-ı Nasiri” və İci’nin “Əxlaq-ı Adudiyə” əsərləri isə əxlaqı insan həyatının bütün sahələrini əhatə edən başlıq kimi görür və siyasəti də bu bütöv strukturun bir parçası kimi təqdim edirdi. Ümumi məntiq odur ki, siyasət dəyərlərə əsaslanmalı və insani kamilliyə xidmət etməlidir.
Qədim Dünyada Dövlətin Məhud Mümkünlükləri
Sənaye inqilabına qədərki dövrdə dövlətlərin əraziləri geniş olsa da, təsir dairələri məhdud idi. Dövlət hər şeyi idarə edə biləcək texniki və inzibati imkanlardan məhrum idi.
-
Ulus Dövlət Olmayanda: Milli dövlətlər yox idi, ona görə də vahid dil, mərkəzləşdirilmiş təhsil sistemi yox idi. Eyni mədrəsələrdə belə bölgəyə görə dil və proqram fərqlənirdi.
-
İqtisadiyyat və Hüququn Müstəqilliyi: Kapitalizm hələ meydana çıxmamışdı, buna görə də iqtisadiyyat siyasətin əlində bu qədər güclü bir vasitə deyildi. Əhali əsasən kənd təsərrüfatı, heyvandarlıq və ticarətlə məşğul olurdu. Hüquq isə nisbətən müstəqil idi – Osmanlıda şeyxülislamlıq hüquqda güclü mövqeyə malik idi, müftilər verdikləri fətvalarla hüquqi baxımdan ciddi rol oynayırdılar.
-
Nəzarət və İdarə: Dövlətin sərhədləri bu günkü kimi dəqiq qorunmurdu. Surlar olsa da, hər yer izlənilə biləcək qədər nəzarət altında deyildi. Dövlət əsasən ordunu, inzibatçılığı və vergi yığımını təşkil edirdi. İnsan həyatına bu qədər müdaxilə etmək anlayışı mövcud deyildi.
Müasir Dövrdə Siyasətin Hər Şeyi Əhatə Etməsi
Sənaye inqilabı və Fransız inqilabı siyasətdə böyük bir dönüş nöqtəsi oldu.
-
Texnologiya və Ulus Dövlət: Yeni texnologiyalar dövlətə geniş nəzarət və izləmə imkanı verdi. Fransız inqilabından sonra formalaşan milli dövlətlər, vahid dil və tarix anlayışını yayaraq bəzən bir milləti süni şəkildə “kəşf etdi” (məsələn, ABŞ nümunəsi).
-
Dövlətin Hər Sahəyə Nüfuzu:
-
Təhsil: Dövlət təhsili tam nəzarətə götürdü, uşaqlar daha 5-7 yaşından etibarən vahid bir ideologiya əsasında formalaşdırılmağa başladı.
-
Hüquq: Hüquq inzibati mexanizmin ayrılmaz hissəsinə çevrildi.
-
İqtisadiyyat: İqtisadiyyat da siyasətin nəzarətinə keçdi. Hətta güc strukturu dövlətin əlində olduğundan iqtisadiyyat bir silah kimi də istifadə oluna bilir. Dövlət təhlükəsizlik yaratmasa, ticarət və sərvət yığımı baş vermir.
-
Həyatın Siyasətləşməsi
Müasir dünyanın əsas xüsusiyyəti – siyasətin həyatın bütün sahələrinə nüfuz etməsidir. Geyimdən arzuladığımız şeylərə qədər hər sahə siyasətləşib. Bu, yalnız bizə məxsus deyil, bütün müasir dünyanın ümumi halıdır.
Siyasətin Dəyişən Yeri
Nəticədə, əvvəllər siyasət cəmiyyətin əxlaqi və insani ideallarını davam etdirən bir vasitə idisə, indi bu idealları formalaşdıran əsas gücə çevrilib. Heç bir dövrdə siyasət bu qədər dərin, bu qədər müdaxiləçi olmayıb. Ulus dövlət, texnologiya və kapitalizm bunun başlıca səbəbləridir. Klassik dövlətlər fərqliliklərə daha çox dözümlü idilərsə, müasir dövlətlər fərqlilikləri minimuma endirərək qarşıdurmaların qarşısını almağa çalışır. Fikir inqilabları isə adətən ağrısız baş vermir; əksər hallarda bir tərəfin digərini sıxışdırması ilə müşayiət olunur. Amma uzun sürən zülm hökmən bir dövləti içəridən dağıdır – çünki zülm abad etməz. Bu gün cəmiyyətlərin mövcud rejimlərlə ziddiyyətə düşməsi isə siyasətin nə qədər dərinləşdiyini göstərir.
Beləliklə, müasir siyasət artıq sadəcə idarəetmə mexanizmi deyil, insan həyatının bütün sahələrini istiqamətləndirə bilən bir sistemə çevrilib.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder