“Yaxşı bir həyat yaşamaq qayğısı tədricən sağ qalmaq qayğısına çevrilir.”
Byung-Chul Hanın Yorğunluq Cəmiyyəti əsərində ifadə etdiyi bu cümlə, müasir cəmiyyətin keçirdiyi transformasiyanı və insanın varlıq qayğılarındakı dəyişiklikləri dərin bir analizlə ortaya qoyur. Cümlədə "yaxşı bir həyat qayğısı"nın zamanla "sağ qalmaq qayğısına" çevrilməsi, müasir insanın zehni və ruhi dünyasının necə bir təkamül keçirdiyini gözlər önünə sərir. Bu dəyişikliyi fəlsəfi baxımdan bir neçə aspektdən araşdıra bilərik:
Aristotel Perspektivi: Eudaimoniya'dan Sağqalma İnstinktinə
Aristotel, Nikomax Etikası əsərində insan həyatının əsas məqsədini eudaimonia (əxlaqi və mənalı həyat) kimi təsvir edir. Bu anlayış yalnız bioloji olaraq yaşamaq deyil, həm də ruhi və zehni inkişafı əhatə edir. Halbuki müasir dünyada fərdin əsas məqsədi getdikcə sadəcə sağ qalmağa çevrilir. Mənalı həyat axtarışı yerini iqtisadi qeyri-müəyyənlik, daimi performans təzyiqi və tükənmişliyə buraxır.
Hanın vurğuladığı kimi, neoliberal sistem fərdi öz varlığının sahibi olmaqdan uzaqlaşdırır və onu sistemin bir dişlisinə çevirir. İnsan artıq "öz həyatını yaşamaq" üçün deyil, "sistem içində yox olmamaq" üçün mübarizə aparır. Bu da Aristotelin təsvir etdiyi ali məqsədlərdən uzaqlaşmağa səbəb olur.
Nietzsche və Nihilizm: Ali Dəyərlərin Dağılması
Nietzsche müasir insanın ən böyük böhranlarından birinin dəyərlərin aşınması olduğunu irəli sürür. Keçmişdə "yaxşı həyat" uğrunda çalışan insan, artıq mənalı bir varlıq qayğısı yerinə, sadəcə sistem içində sağ qalmağa fokuslanır.
Kapitalizmin gətirdiyi rəqabət fərdi dayanmadan işləməyə və performans göstərməyə vadar edir, lakin bu, ona ruhi rahatlıq gətirmir. Əksinə, mənəvi dəyərlər arxa plana keçir. Bu, Nietzsche’nin "nihilizm" adlandırdığı prosesi gücləndirir — dəyərlər məhv olur və onların yerini boş bir varlıq qayğısı tutur.
Hanın "yorğunluq cəmiyyəti" anlayışı ilə Nietzsche’nin nihilizm anlayışı üst-üstə düşür. Hər ikisi göstərir ki, müasir insan daxili zənginliyini itirir və yalnız bioloji və iqtisadi varlıq olaraq yaşamağa məhkum olur.
Heidegger və Varlıq Qayğısı: İnsan "Dasein" Ola Bilmir
Heidegger’ə görə insan, dünyada bir Dasein (varlıq-şüuru) olaraq mövcuddur və bu varlığın fərqində olmalıdır. Lakin müasir cəmiyyət insanın özünü dərinliklə dərk etməsinə mane olan bir "məhsuldarlıq sistemi" qurmuşdur.
İnsan düşünməyə və öz varlığı haqqında sual verməyə vaxt tapmadan, daimi işləməyə və faydalı olmağa məcbur edilir. Nəticədə, Heidegger’in "əsil varlıq" kimi təsvir etdiyi mənəvi qayğı və dərin anlam axtarışı, sadəcə bioloji və iqtisadi sağ qalmaq instinkti ilə əvəzlənir.
Müasir insanın keçirdiyi bu transformasiya onun özünü sorğulamaq qabiliyyətini zəiflədir. Beləliklə, fərd yalnız maddi həyata fokuslanır və dərin bir varlıq sualı vermədən sistem içində mexaniki bir elementə çevrilir.
Hanın Təsbiti: Performans Cəmiyyətinin Gətirdiyi Tükənmişlik
Byung-Chul Han neoliberal cəmiyyətin fərdləri bir növ "girişimçi subyektlər" kimi formalaşdırdığını və onları daimi performans təzyiqinə məruz qoyduğunu bildirir. Müasir insan yalnız bioloji varlığını deyil, iqtisadi və sosial statusunu da qorumaq məcburiyyətindədir.
Bu səbəbdən fərdlər "azadlıq" adı altında özlərini istismar edən sistemlərin qurbanına çevrilirlər. Hanın vurğuladığı "öz-özünü istismar edən insan" fenomeni, məhz müasir insanın sərhədsiz iş yükü altında tükənməsinə işarə edir. Fərd artıq xarici bir güc tərəfindən yox, öz daxili tələbləri ilə istismar edilir.
Müasir insanın "yaxşı həyat" axtarışından imtina edib, yalnız "sağ qalmağa" yönəlməsi məhz bu tükənmişliyin nəticəsidir. Neoliberal sistem fərdi həm maddiyyat, həm də psixoloji baxımdan sıxışdırır və onu bir istehsal alətinə çevirir.
İslam – Varlıq, Mənalar və Qurtuluş
Byung-Chul Han’ın qeyd etdiyi bu dönüşüm — “yaxşı bir həyat qayğısının sağ qalmaq qayğısına çevrilməsi” — müasir insanın mənəvi tükənmişliyinin əsas səbəblərindən biridir. Bəs bu vəziyyət İslam düşüncəsi ilə necə əlaqələndirilə bilər?
İnsan üçün əsas məqsəd nədir: Sağ qalmaq, yoxsa mənanı tapmaq?
İslam, insanın yalnızca fiziki varlığını qorumasına deyil, eyni zamanda ruhunu qidalandırmasına və mənalı bir həyat sürməsinə istiqamətlənir. Quranda insanın yaradılış məqsədi belə ifadə olunur:
"Mən cinləri və insanları yalnız mənə ibadət etsinlər deyə yaratdım." (Zariyat 51:56)
Burada “ibadət” yalnız namaz və oruc kimi ritual ibadətləri deyil, insanın bütün həyatını şüurlu və məqsədli şəkildə yaşamasını əhatə edir. Müasir insanın yaşadığı varlıq böhranı, yalnızca sağ qalmağa fokuslanması və həyatına dərin məna qata bilməməsi ilə əlaqəlidir. Halbuki İslam, insanın ruhunu doyduracaq bir məqsəd uğrunda yaşamasını tövsiyə edir.
Tükənmişlik və ruzi qayğısı: "Performans" deyil, "Təvəkkül" mədəniyyəti
Kapitalist sistem insanı fasiləsiz işləməyə və daim özünü sübut etməyə məcbur edən bir struktura malikdir. Byung-Chul Hanın “performans cəmiyyəti” adlandırdığı bu sistem insanı sonsuz bir yarışa salır. Halbuki İslam, çalışmanın əhəmiyyətini qəbul etsə də, insanın ruzisinin yalnız öz zəhmətindən asılı olmadığını bildirir:
"Yer üzündə ruzisi Allaha aid olmayan heç bir canlı yoxdur." (Hud 11:6)
Bu ayə insana yalnız öz gücü ilə yaşamaq fikrinə qapılmamağı xatırladır. Təvəkkül anlayışı müasir dövrün yaratdığı tükənmişlik və narahatlığı balanslaşdıran bir prinsipdir. Bu, insanın işləməməsi deyil, nəticəni mütləq şəkildə öz üzərinə götürməməsi və daxili rahatlıq tapması deməkdir. Hanın təsvir etdiyi neoliberallıq basqısından fərqli olaraq, İslam insanı iqtisadi qayğılar altında əzilməkdən qoruyan mənəvi bir dayaq təqdim edir.
Müasir cəmiyyətin boşluq hissi və ruhi çöküş: Təfəkkür və İhsan şüuru
Byung-Chul Han müasir insanın daim məşğul olmasına baxmayaraq, içində böyük bir boşluq hiss etdiyini bildirir. Sosial medianın, istehlak mədəniyyətinin və məhsuldarlıq təzyiqinin yaratdığı “mənasızlıq” böhranı insanın dərin düşüncəyə dalmasını və özünü tanımasını əngəlləyir. İslamda isə təfəkkür (dərin düşünmə) və ihsan (Allahı görürmüş kimi yaşamaq) anlayışları bu boşluğu dolduran iki əsas ünsürdür.
Quranda insanı kainat haqqında düşünməyə təşviq edən çoxsaylı ayələr var:
"Göylərin və yerin yaradılışında, gecə ilə gündüzün ard-arda dəyişməsində, ağıl sahibləri üçün həqiqətən ibrətlər vardır." (Ali-İmran 3:190)
Müasir cəmiyyətin “sürət mədəniyyəti” insanı səthi düşünməyə və dağınıq olmağa yönləndirərkən, İslam insanı dərin anlayışa və təfəkkürə dəvət edir. Bu isə fərdin daxili rahatlığa və mənəvi doyuma çatmasına kömək edir.
İnsan kapitalizmin obyekti olmaqdan çıxır: Mənəvi dəyərlərin azad edici gücü
Kapitalizm və neoliberalizm insanı yalnız iqtisadi bir varlıq kimi dəyərləndirir. Byung-Chul Hanın tənqid etdiyi "insanın öz-özünü istismar etməsi" anlayışı, fərdin azadlığını əlindən alan bir tələdir. Halbuki İslam, insanın dəyərini yalnız maddi istehsal və performans ilə deyil, mənəvi yetkinliklə ölçür:
"Biz insanı ən gözəl şəkildə yaratdıq." (Tin 95:4)
Bu ayə insana onun sadəcə iqtisadi bir mexanizm olmadığını, Allah qatında şərəfli və dəyərli bir varlıq olduğunu bildirir. Müasir cəmiyyət insanı qazancı və sosial statusu ilə dəyərləndirərkən, İslam fərdi onun əxlaqı və mənəvi keyfiyyətləri ilə qiymətləndirir.
Son qurtuluş: Dünyaya məhkumluq deyil, axirət şüuru
İslam insan həyatını yalnız bu dünya ilə məhdudlaşdırmır. Byung-Chul Hanın təsvir etdiyi müasir insan, daimi sağ qalma mübarizəsi aparır, amma ölümü düşünməkdən qaçır. Halbuki İslam, ölümü bir son deyil, yeni bir başlanğıc olaraq görür:
"Hər bir canlı ölümü dadacaqdır. Sonda bizə qaytarılacaqsınız." (Ənkəbut 29:57)
Bu anlayış insanı yalnız dünya içində “tükənməmək” üçün deyil, axirətdə mənalı bir qarşılıq almaq üçün yaşamağa yönləndirir. Hanın analiz etdiyi boşluq
və mənasızlıq dövrü İslamda mövcud deyil; çünki İslam insanı yalnız bu dünya ilə məhdudlaşdırmayan geniş bir baxış bucağı təqdim edir.
İslam, Hanın tənqid etdiyi problemlərə alternativ bir yol təqdim edir
Byung-Chul Hanın təsvir etdiyi “yorğunluq cəmiyyəti” müasir insanın ruhi tükənmişliyini və varlıq boşluğunu ortaya qoyur. Lakin İslam bu problemlərə alternativ həll yolları təqdim edir:
- İnsanı yalnız bioloji sağ qalmaq deyil, mənalı bir həyat yaşamağa yönləndirir.
- Daimi performans təzyiqini təvəkkül və ruzi şüuru ilə balanslaşdırır.
- Mənasızlıq hissini təfəkkür və ihsan şüuru ilə aradan qaldırır.
- Fərdi kapitalist sistemin obyekti olmaqdan çıxarır və şərəfli bir varlıq kimi dəyərləndirir.
- Həyatı yalnız dünya çərçivəsində deyil, axirət perspektivi ilə izah edir.
Buna görə də, Byung-Chul Hanın tənqid etdiyi müasir qayğıların çoxu, İslamın təqdim etdiyi mənəvi və düşüncə sistemi çərçivəsində həll edilə bilər. İslam, insanı istehlak və performans mədəniyyətinin köləsi olmaqdan çıxarıb, daxili sakitlik və mənəvi azadlığa qovuşduran bir həyat anlayışı təqdim edir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder