Cedric və Eşq Psixologiyası

Cedric’in Cənnəti

Cedric, kiçik yaşda eşqin mürəkkəbliyinə qapılan bir xarakter olaraq, həyatının mərkəzinə Chen’i qoyur. Onun üçün “cənnət” Chen ilə birlikdə ola bilməkdir. Bu, Platonun Şölen dialoqundakı eşqin əskiklikdən doğduğu fikri ilə üst-üstə düşür. Cedric, özündə olmayanı – yəni Chen’in sevgisini – əldə etməyə çalışır. Lakin buradakı eşq, yeniyetməlikdən əvvəlki saf və günahsız bir duyğudur və böyüklərin eşqindən fərqli bir quruluşa malikdir.

Jean-Paul Sartre’ın varoluşçu baxışına görə, insan özünü anlamaq üçün xarici dünyaya yönəlir. Cedric’in Chen’ə olan sevgisi, əslində, onun varlığını mənalandırma cəhdinin bir təzahürüdür. O, Chen ilə xoşbəxt olacağını düşünərək bir növ öz-məna (self-meaning) yaradır və öz “cənnətini” qurmağa çalışır. Lakin bu cənnət, çox vaxt əlçatmaz bir utopiya kimi Cedric’in əlindən sürüşüb gedir.

Cedric’in Psixologiyası

Maslow’un Ehtiyaclar Piramidasına görə, sevgi və aidiyyət hissi insanın əsas tələbatlarından biridir. Cedric də bu ehtiyacını Chen vasitəsilə ödəməyə çalışır. Lakin onun eşqi çox vaxt qarşılıqsız qalır və bu da uşaqlıq dövrünün xəyal qırıqlıqları ilə birləşərək şəxsiyyətinin formalaşmasına təsir edir. Arzularına çata bilməyəndə, çox vaxt babasına sığınaraq onun təcrübələrindən faydalanır. Bu isə Lacan’ın “güzgü mərhələsi” nəzəriyyəsi ilə uyğun gəlir: Cedric, özünü babasının gözü ilə dərk etməyə çalışır.

Eşq Həqiqətdirmi?

Cedric’in yaşadığı eşq, həqiqətən də "eşq"dir, yoxsa sadəcə bir illüziyadır? Burada Şopenhauer’in “eşq illüziyadır” fikri önə çıxır. Filosofa görə, eşq əslində növün davamı üçün instinktiv bir mexanizmdir. Lakin Cedric’in eşqi hələ belə bir bioloji instinktlə formalaşmamışdır. Onun yaşadığı eşq, daha çox Russo’nun vurğuladığı kimi, “hisslərin saflığına” əsaslanır.

Lakin Cedric’in bu güclü duyğularının psixoloji baxımdan gerçəkliyi müzakirə mövzusudur. Eşq subyektiv bir təcrübədir və yalnız fərdin şüurunda mövcuddur. Bu baxımdan, Cedric üçün eşqi realdır. Lakin xarici dünyada qarşılıq tapmadıqda, bu eşq faciəyə çevrilir. Cedric, bəlkə də, Prust’un dediyi kimi, “gerçək eşqin xəyal gücündə yaşadığını” sübut edən bir xarakterdir.

Dostluğun Önəmi

Cedric’in eşq yolçuluğu bəzən xəyal qırıqlıqları ilə dolu olsa da, yanında həmişə Christian kimi bir dostu olur. Christian, Cedric’in həm sirdaşı, həm də məsləhətçisidir. Aristotel’in Nikomaxos’a Etika əsərində bəhs etdiyi üç dostluq növündən biri olan "fayda dostluğu" ilk baxışda onların münasibətinə uyğun görünsə də, Cedric və Christian arasındakı bağ bundan daha dərindir. Onların dostluğu, Aristotel’in “fəzilət (ərdəm) dostluğu”na daha yaxındır, çünki bir-birlərini həqiqətən anlamağa və dəstəkləməyə çalışırlar.

Dostluq, Cedric’in psixoloji balansını qoruyur. Dostlar, insanın varoluşunu gücləndirən aynalar kimidir. Heidegger’in Dasein anlayışı baxımından yanaşsaq, Cedric’in varoluşu Christian ilə birlikdə daha mənalı olur. Chen’ə çata bilməyən Cedric üçün dostluq, eşqin boşluğunu dolduran bir sığınacaqdır.

İslamda isə həqiqi cənnət, dünyəvi istəklərin fövqündə, insanın Allaha yaxınlığı ilə əlaqəlidir. Cedric’in dünyasında eşqi mərkəzə qoymaq səyi, təsəvvüfdə insanın haqqı tapmaq səylərinə bənzədilə bilər. Lakin burada əsas fərq odur ki, həqiqi eşq Allaha duyulan eşqdir. İbn Ərəbinin Eşqin Mərtəbələri anlayışına görə, bəşəri eşq insanı həqiqi eşqə yönəldə bilər, lakin ona ilişib qalmaq, həqiqəti gözdən qaçırmağa səbəb olar. Cedric’in cənnəti dünyəvi və keçicidir; halbuki Qurani-Kərim bildirir ki, əsl səadət Allaha ibadətdədir:

"Ey rahatlığa qovuşmuş nəfs! Sən Ondan razı, O da səndən razı olaraq Rəbbinə dön!" (Fəcr, 27-28)

İslam psixologiyasında insanın əsas ehtiyaclarından biri də ruhun huzur tapmasıdır. Cedric’in yaşadığı xəyal qırıqlıqları, insanın dünyəvi şeylərə bağlanmasının nəticəsidir. İmam Qəzali İhya-u Ulumiddin əsərində qeyd etdiyi kimi, insanın həqiqi huzuru fani olana deyil, əbədi olana yönəlməkdədir. Cedric’in psixologiyası, müasir insanın dünyəvi şeylərə asılılığının bir nümunəsidir: Sevgini və xoşbəxtliyi Allahda deyil, insanlarda axtarmaq. Halbuki Quran buyurur:

"Qəlblər ancaq Allahı zikr etməklə huzur tapar." (Rəd, 28)

İslam düşüncəsində eşqin həqiqəti, bəşəri eşqdən ilahi eşqə yönəlməklə mənalanır. Mövlana və Yunus Əmrə kimi sufilər, eşqin insanı Allaha aparan bir körpü ola biləcəyini söyləmişlər. Cedric’in yaşadığı eşq isə dünyəvi və maddi bir bağlılığa əsaslandığı üçün qalıcı deyil. Halbuki bəzi sufilər eşqi üç yerə ayırır:

• Bəşəri Eşq – Cedric’in yaşadığı kimi gəlib keçici duyğular.
• Məcazi Eşq – Bəşəri eşqin insana bir həqiqət öyrətməsi və ilahi eşqə vəsilə olması.
• Həqiqi Eşq – Yalnız Allaha yönələn saf eşq.

Eşq bir bağlılığa çevrilərsə, insanı bədbəxt edər. Halbuki İslam bildirir ki, yalnız Allaha yönələn eşq insana huzur gətirə bilər:

“…Möminlərdə Al­lah sev­gi­si her sev­gidən da­ha şid­dət­li­dir.” (Bəqərə, 165)

İslamda dostluq, insanın din qardaşına haqqıyla dəyər verməsi və onu həm dünyada, həm də axirətdə dəstəkləməsi kimi müəyyən edilir. Hz. Peyğəmbərin (sav) söylədiyi bu söz, həqiqi dostluğun əhəmiyyətini vurğulayır:

"İnsan dostunun dini üzərindədir. O halda, kiminlə dost olduğunuza diqqət edin." (Əbu Davud, Ədəb, 19)

İslamda dostluq, dünyəvi mənfəətə deyil, axirətdə də birlikdə olmağa əsaslanmalıdır. Cedric’in dostluğu bu şüurdan uzaq olsa da, onun psixoloji balansını qoruyan bir ünsür kimi önə çıxır.