Çox evliliyin sayı üzərində bir araşdırma

İstismar olunan məsələlərdən birisi də çox evlilikdir. Bu məsələ haqqında bəzi nüanslara toxunmaq istəyirik.

Quranda dördə qədər evlənə bilərsiniz deyilir, yəni bunun ən yuxarı sayısı 4-dür. Fəqət bu təşviq edilmir, yəni ruhsatdır sadəcə.

Bəs bunun hikməti nədir?

Əfəndimiz (s.ə.v) buyurub: “Çox uşaq doğuran və sevgisi çox olan qadınları nikahlayın, çünki mən qiyamət günündə digər ümmətlərə sizin çoxluğunuzla övünəcəm.” (Əbu Davud, 2050; Nəsai, 3227)

Deməli çox evliliyin ən önəmli hikmətlərindən biri - nəslin bərəkətidir. 

Əfəndimizin (s.ə.v) çox evlilliyinin bəzi hikmətləri var ki, onlardan birisi də ətraf ilə, qəbilələr ilə əlaqə qurmaqdır. Çünki bilirik ki, həmən vaxtlarda evlilik iki qəbilənin əlaqəsini ən yaxşı şəkildə quran üsullardan birisi idi. Əfəndimizin (s.ə.v) etdiyi bu evliliklər üzərindən, tam 32 bacanaq sahibi olmuşdur. 

Bu nümunələr üzərindən indi çox evliliyin bir sıra hikmətindən ikisini öyrənmiş oluruq: 

 1. Nəslin səviyyəsini artırmağa vəsilə olması

 2. Sosyal və siyasi bağları artırmağa vəsilə olması

Bu məsələyə o günün qadınları pəncərəsindən baxtığımızda, qadınların bir kişinin ikinci, üçüncü, hətta dördüncü xanımı olmağı qəbul etmələrinə dair iki önəmli səbəb görürük:

 1. O gün üçün evlilik sosyal bir güvəncə idi.

 2. Əgər dul qalan qadın uşaqlıdırsa, uşaqların yetim qalmaması üçün ən önəmli bir addım idi.

Ayənin üzərində durulması lazım olan ən önəmli xüsus isə ədalət məsələsidir.

“Haqsızlıq etməkdən, ədalətsizlik etməkdən qorxsanız, bir qadın ilə evlənin. Və ya sahib olduğunuz (cariyələr) ilə yetinin. Bu, ədalətdən ayrılmamanız üçün en uyğun olandır.” (Nisa / 3)

Həmçinin Əfəndimiz (s.ə.v): “Kişinin nikahı altında iki qadın olar da, aralarında ədalətə riayət etməzsə, qiyamət günü yarısı düşmüş bir halda, yəni bir tərəfi fəlc olmuş halda gələr.” (Əbu Davud, Nikah, 39; Tirmizi, Nikah, 42)

Burada onu da deyək ki, Nisa surəsi 129-cu ayədə deyilən (“… qadınlar arasında ədalətli olmağa güc yetirə bilməzsiz…”) “ədalət” - sevgidə ədalətdir. Yoxsa Quran’ın bir ayəsi digərinə zidd deyil. Yəni Allah bir yerdə “Ədalətli olun”, digər yerdə isə “ədalətli ola bilməzsiz” deyib zidd sözlər işlətmir. Çünki insan hər kəsə eyni şəkildə sevgi bəsləməyə bilər, hissləri fərqli ola bilər. Fəqət davranışları isə hər bir kəsə qarşı ədalətli olmalıdır.

İndi isə gəlin iki suala qısa nəzər yetirək:

 1. Cahiliyyə dönəmində çox evlilik yayğın idi mi?

 2. İslam dönəmində bu yayğınlıq eyni nisbətlə davam etdimi?

Bu suallara cavab üçün həmən dövrün insanlarının, əsasən də səhabənin həyatlarına baxmaq lazımdır ki, bunun üçün də ən başlıca əsərlərə müraciət etməliyik. Bunlardan əsas olanlar:

İbn Həcər’in əl-İsabə’si, İbn Əsir’in Üsdü’l-Ğabə’si, İbn Abdilbərr’in əl-İstiab’ı, İsfəhani’nin Mərifetü’s-Səhabə’si, Zəhəbi’nin Təcrid’i və İbn Sad’ın Təbəqət’i…

Qaynaqlara müraciət etdikdə çıxardığımız nəticəyə görə; Cahiliyyə dönəmində çox evliliyin çox yayğın olduğunu, tək evlilikdən daha çox olduğunu söyləyə bilmirik. Amma bunu rahatlıqla söyləyə bilirik ki, evliliyin sayı etibarı ilə bir həddi yox idi, bir kişi istədiyi qədər qadınla evlənı bilirdi.

Cahiliyyə dönəmindən çıxmış və İslamı qəbul etmiş səhabədən Hz. Peyğəmbərin (s.ə.v) hüzuruna gələn və dörtdən çox evli olduqlarını söyləyən bəzi isimlər var idi, məsələn:

1. Ğaylan b. Sələmə
2. Urvə b. Məsud
3. Safvan b. Üməyyə
4. Haris b. Qays
5. Nəvfəl b. Muaviyə

Təbii ki, bu isimlər islamı qəbul etdikdən sonra bəzi xanımları ilə boşandılar ki, nikahlı olduqları xanım sayısı 4-ü keçməsin.

İndi isə gəlin baxaq, İslam dönəmində olan insanların (əsasən səhabənin) nə qədəri çox evli idi.

İbn Həcər’in əl-İsabə’sində, toplam keçən şəxs sayısı; 12.304-dür. Bunların, 1551-i xanımdır.

İbn Əsir’in Üsdü’l-Ğabə’sində; toplam keçən şəxs sayısı; 7711-dir. Bunların 1023-ü xanımdır.

İbn Abdilbərr’in əl-İstiab’ında toplam keçən şəxs sayısı 4227-dir. Bunların 402-si xanımdır.

İsfəhani’nin Mərifetü’s-Səhabə’sində toplam keçən şəxs sayısı 4235’dir. Bunların 504-ü xanımdır.

Zəhəbi’nin Təcrid’ində toplam keçən şəxs sayısı, 8866-dır. Bunların 1264-ü xanımdır.

İbn Sad’ın Təqəbət’ində toplam keçən şəxa sayısı, 5554-dür. Bunların 627-si xanımdır.

Əlimizdəki qaynaqlardan təxminən 673 kişinin, 704 xanımın isə evlilik məlumatlarını əldə edə bilirik (əksərisi səhabədir).

Bu 704 xanımdan 534-ü tək kişi ilə evlidir. Bu da 75.8 %-dir (digərləri dul, boşanmış və s.)

Kişilər üzərindən baxdıqda, 673 kişinin məlumatları belədir:

Tək evli olan kişi sayısı 542-dir. 80.5 %

Çox evli olan kişi sayısı 129-dur. 19.1 %

Osmanlı’da çok evlilik dərəcəsi təqribən 5 % civarında idi.

1670-1698 arasında Bursa özəlində edilmiş bir çalışmaya görə, 717 kişinin, 658-i tək evli (91.8 %). 56-sı iki evli (7.8 %), 1-i üç evli, 2 kişi də 4 evli idi.