İmam Qəzzalinin Şübhəsi və Həqiqət Axtarışı

İslam düşüncə ənənəsinin zirvə şəxsiyyətlərindən biri olan İmam Qəzzali, vəfatından etibarən daim müzakirə edilən və əsərləri üzərində işlənilən bir isim olmuşdur. Onun intellektual irsində ön plana çıxan əsas anlayışlar bütövlük və xüsusilə qətiyyət axtarışıdır. Qəzzalini digər düşünürlərdən fərqləndirən mühüm xüsusiyyətlərdən biri də düşünməyin özünü belə sorğulamasıdır. Bu sorğulama, avtobioqrafik əsəri sayılan "əl-Münqiz min əd-Dalal"da ətraflı şəkildə izah etdiyi dərin bir şübhə təcrübəsinə əsaslanır. Bu əsər, eyni zamanda bilginin doğruluğu və metodu haqqında bir traktat xarakteri daşıyır. Qəzzalinin bu təcrübəsi, qədim bir ənənə olan sofizm (sofist düşüncə) ilə qarşılaşma və ona cavab vermə səyi kimi də oxuna bilər. Bu məqalədə Qəzzalinin şübhə təcrübəsinin mahiyyəti, qədim yunan sofistlərinin iddiaları ilə əlaqəsi və İslam düşüncə ənənəsində bu iddialara qarşı inkişaf etdirilmiş cavablar araşdırılaraq, Qəzzalinin bu çərçivədəki orijinal mövqeyini təhlil edəcəyik.

Qəzzalinin Şübhə Təcrübəsi: Dərin Bir Sarsıntı

İmam Qəzzali məşhur "əl-Münqiz min əd-Dalal" adlı əsərində Bağdad Nizamiyə Mədrəsəsində müdərrislik etdiyi dövrdə yaşadığı dərin şübhə halını təsvir edir. Müdərrislik o dövrdə çox nüfuzlu və mühüm bir mövqe idi və Qəzzali artıq məşhur bir alim kimi bu vəzifəyə gətirilmişdi. Lakin bu parlaq mövqedə belə, o, altı ay davam edən intensiv bir şübhə dövrünə daxil olur. Bu, adi, dövrün yayılmış düşüncələrinə, nəzəriyyələrinə və ya dini cərəyanlarına qarşı duyulan bir şübhə deyildi. Qəzzalinin şübhəsi fiqhdən, dindən, hətta varlıqdan və bilginin həqiqiliyindən duyulan bir şübhə idi. O, “bir şey ya var, ya yoxdur” kimi ən fundamental məntiqi önermələrdən və “varlıq vardır” kimi ən əsas ontoloji təsdiqlərdən şübhələnməyə başlayır. Öz daxilində fırtınalar qopduğu halda, zahirdə insanları inandırmağa davam etməsi, bu təcrübənin necə dərin və varoluşsal olduğunu göstərir.

Sofizm və Bilginin Gerçəkliyi Üzərinə Şübhə

Qəzzalinin yaşadığı bu şübhə halı, düşüncə tarixində sofistlərin irəli sürdüyü iddialarla səsləşir. Qədim Yunanıstandakı sofistlər sistematik şəkildə heç bir şeyin bilinməyəcəyini iddia etmişlər. Onlara görə, “bilgi” dediyimiz şey sadəcə ağılın içində formalaşan zənn və vəhmlərdən ibarətdir; obyektin gerçəkliyi yoxdur, hər şey nisbidir. Bu baxış, metafizik səviyyədə varoluşa dair əsas inamları sarsıtmağı hədəfləyir. İlk nəsil sofistlər bu fikrin əxlaqi və hüquqi nəticələrini dərhal qəbul etməsə də, sonrakı nəsillər bu əsas yoxluq fikrini əxlaq və hüquqda tam nisbi bir dünyagörüşünə çevirmişdir. Bu vəziyyət, əqidə mətnlərinin "əşya sabitdir" kimi ifadələrlə başlamasının səbəbini açıqlayır. Çünki əgər obyektin gerçəkliyi inkar olunarsa, nitqin və bilginin əsası qalmaz.

Qəzzalinin şübhəsinin əhəmiyyəti, sofistlərin bu tənqidinə haqq verən, onu sadəcə intellektual səviyyədə deyil, bilavasitə yaşayaraq sorğulayan bir təcrübə olmasıdır.

İslam Düşüncəsində Sofizmə Qarşı İnkişaf Etdirilmiş Cavablar

Qəzzalidən əvvəl İslam düşüncə ənənəsində sofizmə qarşı müxtəlif cavablar irəli sürülmüşdü. Bu cavablar adətən Aristotel ənənəsindən gələn fəlsəfə məktəbi və kəlamçılar tərəfindən inkişaf etdirilmişdir:

1. Təməl Bilgilər Nəzəriyyəsi: Həm filosoflar, həm də kəlamçılar bilginin əsasını təşkil edən bir sıra ilkin (əsli) bilgilərin varlığını qəbul edirlər. Bu bilgilər “bütün, hissədən böyükdür”, “bir şey ya var, ya yoxdur” kimi aydın prinsiplərdir. Bu bilgilər necə formalaşdığı bilinmədən (uşaqlıqda formalaşır, ikinci bir dərk ilə qavranmır) və daha əsas bilgilərə söykənmədən zehində mövcuddur. Bu bilgiləri tənqid etmək mümkün deyil, çünki tənqiddə istifadə etdiyimiz hər şey onsuz da bu bilgilərə əsaslanır. Onları “isbat etmək” də mümkün deyil, çünki isbat da bu təməl bilgilərə əsaslanır. Ağıllı bir insan bu bilgiləri inkar edə bilməz.

2. Kəlamçıların Yanaşması: İmam Əşəri və Fəxrəddin ər-Razi kimi bəzi istisnalar xaric, əksər kəlamçılar bu təməl bilgilərin Allah tərəfindən insanın zatında, heç bir duyğu və vasitə olmadan yaradıldığına inanır. Əql (ağıl) dediyimiz şey də əslində bu təməl bilgilərdən ibarətdir. Duyğu qavrayışları isə bu bilgilərin bir uzantısı olaraq bilgi dəyəri qazanır. Bu bilgilərin zəmanətçisi insan subyekti deyil, ilahi qüdrətdir.

3. Filosofların Yanaşması: Filosoflar (İbn Sina ənənəsində), bu ilkin bilgilərin formalaşması üçün duyğuların hazırlayıcı rol oynadığını, lakin bilginin mənbəyinin metafizik bir varlıqdan gələn feyz (axın) olduğunu düşünürlər. Onlar sofist tənqidə qarşı daha dərin cavab olaraq təcərrüd (soyutlanma) nəzəriyyəsini təklif edirlər. Riyaziyyat və fizika kimi elmləri öyrənmək, zehni cisimlərə və onların hallarına bağlılıqdan azad edərək soyut düşüncəyə hazırlayır. Nəhayət, metafizikaya çatdıqda, zehin saf varlığı və “bir şey var” kimi əsas önərmələrin dərin mənasını qavrayır. Bu anlayışlar fizika və riyaziyyat səviyyəsində tam qavranıla bilməz; saf varlığın dərkilə anlaşıla bilər. Bu yanaşmada fəlsəfə öz vasitəsi ilə sofizmə cavab verir – yəni fəlsəfə özü bir cavabdır.

Qəzzalinin Orijinal Şübhə Təcrübəsi və Həlli

Qəzzalinin şübhəsi, ənənəvi cavablardan kənarda, İbn Sinanın “uçan adam” eksperimentinə bənzər, lakin doğrudan yaşanmış bir təcrübədir. İbn Sina bu eksperimentlə əxlaqi önərmələrin öz-özünə aşkarlığını sorğulayarkən, Qəzzalinin yaşadığı daha radikal idi. 40 yaşında, idrakı yerində olduğu halda, zehnindəki bütün bilgilərin dağıldığını hiss edir. Əlində heç bir dayaq qalmır; bilgilər mənasız vasitələrə çevrilir. Bu hal, İbn Sinanın nəzəri fərziyyəsindən fərqli olaraq, Qəzzalinin tam şəkildə sofist vəziyyəti yaşamasıdır. Qəzzali bu vəziyyətdən rasional nəticə çıxarma yolu ilə və ya ənənəvi arqumentləri yenidən mənimsəməklə çıxmır. Onun ifadəsi ilə, “Allah tərəfindən qəlbimə atılan bir nurla” bu haldan qurtulur. Bu “nur”, bilgi və ya maarif kimi yozula bilər. Qəzzalinin vurğusu, bu qurtuluşun ilahi bir inayət, yəni bağış olması üzərindədir; insan zəhmətindən asılı olmayaraq baş verir. O, bu ilham təcrübəsi ilə təməl bilgilərin zehnində necə yenidən qurulduğunu, ikinci bir dərk ilə sanki müşahidə edir. Bu təcrübə, batinilərin (və ya şiələrin) “məsum imam” iddiasından fərqlidir; ilham, kəlam ənənəsində yeri olan və yalnız peyğəmbərlərə aid olmayan, hər bir insanın yaşaya biləcəyi bir haldır.

Qəzzali - İslamın Sofizmə Cavabı Olaraq

Qəzzalinin şübhəsi və ondan xilas yolu, onu İslam düşüncə tarixində sofizm ilə qarşılaşma baxımından bənzərsiz bir mövqeyə gətirir. O, sofist tənqidi zahirdən rədd edən biri deyil, birbaşa sofist halını yaşamış və o vəziyyətdən çıxmağı bacarmış bir düşünürdür. Bu, onun səmimiyyətinin və ixlasının göstəricisidir.

Sofizm, Seyid Şərif Cürcani'nin də qeyd etdiyi kimi, müəyyən bir zümrədən çox, hər dövrdə müşahidə edilə bilən bir zehni haldır; sivilizasiyaların içində yerləşən bir “virus” kimidir. İslam sivilizasiyası, həqiqəti bilən və yaşayan bir Peyğəmbərin davamı olaraq sofizmə qarşı bir cavabdır. Lakin bu zehni hal, bəzən sivilizasiyanın daxilində də üzə çıxa bilər. Bu mənada Qəzzali, sofizmə qarşı irəli sürülmüş fəlsəfi və kəlami arqumentləri bilsə də, məsələnin rasional isbatla tam aşıla bilməyəcək varoluşsal bir tərəfini də yaşamışdır. Onun təqdim etdiyi həll, bilginin ilahi qaynağına və qəlbə atılan nura vurğu edərək, sofizmə qarşı həm intellektual, həm də təcrübəyə əsaslanan (sufiyanə - sufilik) bir cavab olma potensialı daşıyır. Qəzzali bu yönü ilə, İslamın sofizmə verdiyi çoxqatlı cavabın əsas təmsilçilərindən biri kimi oxuna bilər. Onun düşüncəsindəki qətiyyət - həqiqət axtarışı, bu dərin təcrübənin və onu aşmaq səylərinin birbaşa nəticəsidir.