Həzz və Ağrının İdrakı

Həzz və ağrının tərifi, İslam düşüncə ənənəsində və ondan əvvəlki dövrlərdə verilən məşhur bir tərifə görə; uyğun olanı idrak etməyə "həzz", uyğunsuz olanı idrak etməyə isə "ağrı" deyilir. Buradakı “uyğunluq” anlayışı, mütləq mənada təbii və ya olması vacib bir halı bildirmir; daha çox idrak edən orqanın quruluşuna uyğun olub-olmaması ilə əlaqəlidir.

Hissi Həzz və Ağrı

Hissi həzzləri anlamaq adətən daha asandır. Əlin toxunmaqdan, gözün görməkdən, qulağın eşitməkdən və dərinin hiss etməkdən zövq alması buna misaldır. Orqan öz quruluşuna uyğun olanı idrak etdikdə həzz alır, lakin orqanın bütövlüyünün pozulması və ya funksiyasını yerinə yetirə bilməməsi ağrıya səbəb olur. Məsələn, əlin kəsilməsi, zədələnməsi və ya sınığı funksiyasını pozduğu və uyğun olmayanı idrak etdirdiyi üçün ağrı verir. Bu qayda bütün hissi orqanlara aiddir. Qədim filosofların əksəriyyəti həzz və ya ağrının idrak olunması üçün, öncə həmin halın idrak sahəsinə daxil olması gərəkdiyini bildirirlər. İkinci olaraq isə, idrakın orqanın öz quruluşu ilə uyğun şəkildə baş verməsi lazımdır.

Həzz və Şüur Münasibəti

Hissi həzzlər təkcə bədənə aid prosesdirmi, yoxsa şüurun (zehnin) bir məhsuludurmu? Şüur olmadan bədənə aid həzz və ya ağrı mümkün deyil. İnsanlarda və heyvanlarda fərqli səviyyələrdə də olsa şüur mövcuddur. Şüur, orqanların bağlandığı əsas mərkəzdir; əslində tutan əl, görən göz deyil, bunları edən şüurdur. Şüurla əlaqə kəsildikdə hisslərin zövq almasından danışmaq mümkün deyil. Məsələn, sinirlər vasitəsilə beyinə çatmayan idrak halında həzz və ya ağrı hiss edilmir.

Fərabi'nin istifadə etdiyi "nüzul qüvvəsi" və ya "şövq qüvvəsi" anlayışına görə, hər bir orqan öz funksiyasını "arzulayır" və ona doğru yönəlir. Bu, canlı bir orqanizmin işləmə mexanizmini izah edə bilər, lakin bizim "həzz almaq" dediyimiz hal mütləq şəkildə şüurun varlığını tələb edir. Şüura çatmayan heç bir idrak, orqanizm tərəfindən idrak edilmiş hesab olunmur. Həzz və ağrı – Qadı Əbdülcəbbər kimi düşünürlərin də qeyd etdiyi kimi – insani subyektin və ya həzz alan varlığın bütövlüyü ilə bağlıdır, tək bir hissəsi ilə deyil. Gözün görməkdən aldığı həzz, təkcə gözə deyil, bütövlükdə insana aiddir; eyni şəkildə qulağın eşitməkdən aldığı zövq qulağa yox, insana aiddir. Bu bütövlük şüurla bağlıdır və şüur insanın bir parçası deyil, bütövlüyüdür.

Fərqli Həzz Növləri və Onların İyerarxiyası

Həzzlər müxtəlif kateqoriyalara ayrılır: hissi (duyusal), əqli (fikri/nəzəri) və xəyali (emosional).

Hissi Həzzlər: Bədən orqanları vasitəsilə həyata keçir.

Əqli Həzzlər (Elmi Həzz): Əqli həzzlər, duyğu vasitələrə birbaşa ehtiyac duymayan, biliklə bağlı həzzlərdir. Biliyin qaynağı hisslər ola bilər, lakin biliyi formalaşdıran ağıldır. Əqlin idrak etdiyi bilik (elm), hissi orqanlarda meydana gələn bir şey deyil. Bilmək – əqlin vasitəsiz idrakidir və həzzin vasitəsiz şəkildə reallaşdığı yeganə haldır. Görmək həzzi kimi vasitəli həzzlər parçalıdır, lakin əqlin əldə etdiyi həzzlər bütövlük daşıyır. Bir insan görmə qabiliyyətini itirsə belə, görmə haqqında məlumatdan zövq almağa davam edə bilər. Əqli həzzlər, hissi həzzlərdən iyerarxik olaraq daha dəyərlidir, çünki insanı insan edən məhz bu həzzdir.

Lakin əqli həzzlərin da öz içində bir pillələnməsi mövcuddur. Ağlın yetkinliyini artıran, inkişaf etdirən biliklər həzz verərkən, ağlı geriyə aparan və ya təkrar edən biliklər daha az həzz verir və ya ağlı yorur. Ağlın inkişaf səviyyəsi artdıqca, həzz da artır; əksinə, ağıl duyğusal (hissi) sahəyə yaxınlaşdıqca əqli həzzlər azalır.

Xəyali Həzzlər: Bu həzzlər ağıl və hisslərin ortaq şəkildə iş gördüyü hallardır. Tam olaraq hissi və ya tam olaraq əqli deyillər. Məsələn, yemək mədəniyyəti və ya moda kimi bədən ehtiyaclarının (qidalanma, geyim) ağlın iştirakı ilə formalaşdığı sahələr göstərilə bilər. Hakimiyyət həzzi və ya qısqanclıq kimi hisslər də bu növə aiddir. Bu həzzlər şüurun prosesə hakim bir güc olaraq qatılması ilə meydana gəlir.

Həzzlərin Keyfiyyəti və Nəticələri

Bütün canlılar həzz və ağrı yaşasa da, bunlar eyni dərəcədə deyil. Bəzi həzzlər qalıcı, bəziləri müvəqqəti; bəziləri güclü, bəziləri isə zəif olur. Ən əsası isə, bəzi həzzlər insan üçün faydalı, bəziləri isə zərərlidir. İnsanlar bütün bədən və ağlı tələf edən narkotik kimi şeylərdən də həzz ala bilər. Bu, insandakı şüurun parçalanmasından qaynaqlanır; hisslərin təsiri ilə formalaşan vəhmi hökm ilə əqlin verdiyi hökm ziddiyyət təşkil edir. Hissi həzzlər, şüurun fəaliyyətini ört-basdır etdikdə zərər verməyə başlayır. Məsələn, “bilməkdən heç vaxt zərər gəlməz, amma nə qədər yeyilsə, nə qədər içilsə zərər gələ bilər” kimi nümunələr verilir. Şüurun “bilməklə” əlaqəsi, orqanlarla əlaqəsindən fərqlidir.

Şüur və Hissi Ağrının Ziddiyyəti

Şüur bədən ağrısını təhrif edib həzzə çevirə bilər və ya fiziki olaraq ağrı hiss olunsa da, şüurdakı daha böyük bir məqsəd o ağrının üstünə çıxa bilər. Uca bir məqsəd üçün bədənə əziyyət vermək (məsələn, bir yaranın içindən güllə çıxarmaq) buna misaldır. Şəxs əslində ağrı hiss edir, lakin bu ağrı şüurda olan daha böyük bir hökm (məsələn, yaşamaq arzusu) səbəbilə idarəolunmaz hala gəlir. Bu, hətta bədən həzzinin də nisbili olduğunu, əsl həzzin daha çox əqlin və şüurun sahəsində meydana gəldiyini göstərir. Bu səbəblə bütün qədim ənənələr, insanın ən yüksək həzzinin Allahı tanımaq (mərifətullah) olduğunu söyləmişlər.

Əbubəkr Razinin Həzz Tərifinə Tənqid

Əbubəkr Raziyə görə həzz, əslində ağrının olmamasıdır və təbii haldan uzaqlaşma nəticəsində meydana gələn ağrının aradan qalxmasıdır. Bu baxışa əsasən, təbii halda nə həzz, nə də ağrı mövcuddur; bu hal pozulduqca ağrı yaranır və bu vəziyyətdən xilas olmaq həzzi doğurur. Bu izah müəyyən qədər həqiqətlə uyğundur (məsələn, aclığın aradan qalxmasıyla hiss edilən həzz). Lakin bu tərif bütün həzz növlərini əhatə etmir. Məsələn, yolda ilk dəfə eşidilən bir musiqidən zövq almaq, bir geyimin rəng uyumundan xoşlanmaq və ya yumşaq bir şeyə toxunmaqdan həzz almaq hansı təbii haldan uzaqlaşmanın nəticəsidir? Bu hallarda aradan qaldırılmış bir ağrı yoxdur; həzz, uyğun olanın birbaşa təzahürüdür, Əbubəkr Razinin dediyi kimi ağrının yoxluğu deyil. Bu səbəblə onun bu tərifi çox tənqid olunmuşdur.