Ruh anlayışı, bəşəriyyət tarixində daim maraq doğuran və müzakirə olunan mövzulardan biri olmuşdur. Müasir elmin, xüsusilə neyrologiyanın inkişafı ilə birlikdə, ruhun mahiyyəti ilə bağlı ənənəvi anlayışlar yenidən sorğulanmaqdadır. Bu gün müasir neyroloji araşdırmalar, “ruh” adlandırılan şeyin əslində beynin hələ tam aydınlaşdırılmamış mürəkkəb fəaliyyətindən ibarət ola biləcəyini irəli sürür. Bu yanaşma, ruhu maddədən asılı olmayan, mənəvi bir mahiyyət kimi görən ənənəvi baxışlarla ziddiyyət təşkil edir. Bu məqalədə müasir neyroloji tapıntıların ruha baxış tərzi, ruhu mənəvi bir mahiyyət kimi qəbul edənlərin əsas arqumentləri təhlil ediləcək.
Müasir Neyroloji Baxış və Sərhədləri
Müasir elm müşahidə və təcrübəyə əsaslanan bir metod izləyir. Hər hansı bir araşdırma müəyyən müşahidələrə əsaslanaraq məlumat əldə edir və bu məlumatlar şərh olunur. Müasir neyroloji tədqiqatlar beynin fəaliyyətinə dair mühüm məlumatlar təqdim edir. Məsələn, beynin müəyyən bir hissəsi zədələndikdə, bədənin aid hissələrinin funksiyasını itirdiyi məlumdur. Eyni şəkildə, beyindəki kimyəvi dəyişikliklərin insanda qəzəb, qorxu kimi psixoloji nəticələrə səbəb olduğu və dərman müdaxiləsinin bu hallara təsir etdiyi müşahidə olunur.
Müasir neyroloji araşdırmaların ruhu “tapmadığını” söyləməsi, bu elmin metodologiyası nəzərə alındıqda əslində gözlənilən bir nəticədir. Ruhun varlığını iddia edənlər isə ruhun zatən maddi deyil, mənəvi və ya əqli bir mahiyyət olduğunu bildirirlər. Buna görə də, maddi dünyaya aid müşahidə və təcrübə metodları ilə mənəvi bir varlığa çatmaq onsuz da mümkün deyil. Beyin araşdırmaları, ruhun təsir göstərdiyi yer olan beynin işləmə prinsiplərini anlamağımıza imkan verir. Amma bu araşdırmalardan ruh deyilən şeyin tapılması gözlənilmir.
Bu nöqtədə ruhun olmadığını müdafiə edənlər düşünə bilərlər ki, bir gün beynin bütün sirrləri açıldıqda artıq “ruh” anlayışına ehtiyac qalmayacaq. Lakin, sevgi, nifrət kimi duyğuların beyindəki elektrik impulslarına və ya axınlara endirilə bilməyəcəyi, riyazi düsturlarla ifadə oluna bilməyəcəyi arqumenti irəli sürülür. Duyğular mənaya aiddir və bu mənalar riyazi olaraq ifadə edilə bilməz. Üstəlik, beyin araşdırmaları beynin ən dərin nöqtələrinə qədər enə bilər, amma onun o tərəfdə nə olduğunu izah edə bilməz.
Ruhu Mənəvi Mahiyyət Kimi Qəbul Edənlərin Arqumentləri
Ruhu mənəvi bir mahiyyət olaraq qəbul edənlərin əsas arqumentləri insani idrakın mahiyyəti üzərində quruludur. İnsan idrakının sadəcə riyazi və ya məntiqi bir prosessor kimi izah edilə bilməyəcəyi, bilən, bildiyini bilən, hətta bildiyini bildiyini düşünə bilən çoxqatlı bir fərqindəlik tələb edir. Bu subyekt, heç bir maddi prosesə endirilə bilməz.
Bu arqumentin mərkəzində, insanın maddi gerçəklikdən tamamilə uzaqlaşıb bir şeyi saf məna olaraq qavrama bacarığı dayanır. Məsələn, bir kitabı bildiyimiz zaman bu bilgi sadəcə duyularımız və təsəvvürümüzlə məhdudlaşmır; obyektin konkret halları üzərindən keçib saf bir məna biliyinə çevirilir. Həmçinin, bildiyimizi dərk edirik. Bu isə insanın özünü belə maddi elementlərindən kənarlaşdıraraq düşünə bilməsi kimi maraqlı bir haldır.
Özünü bilmə, maddənin sərhədləri xaricindəki abstrakt anlayışları (Tanrı, ruh, ədalət, əxlaq nəzəriyyələri kimi) dərk etmə, bu barədə düşünmə – sırf cismani (maddi) bir varlığın təkbaşına edə biləcəyi şeylər deyil. Necə ki, bir cisim öz sərhədlərindən kənara çıxa bilməzsə, sırf maddədən ibarət olan bir varlıq da maddi olmayan bir şeyi dərk edə bilməz. İnsani idrakın maddi olandan kənarda danışa bilməsi, idrakın özünün maddi olmadığını düşündürür. Beynin özü üzərində düşünə bilməsi də eyni şəkildə, maddənin özü barədə düşünə bilən bir şeyə çevrilə bilməsi sualını doğurur. Bu idrakın – xüsusilə insanın özünü hər hansı bir obyektə endirmədən düşünə bilməsi, fiziki dünyadan kənarda bir aləmi təsəvvür edə bilməsi – insanın əsl halının cismani deyil, mənəvi bir varlıq olması ilə əlaqələndirilir. Maddi olmayan bir şeyi maddi olmayan bir varlıq düşünə bilər. Bu arqumentlər ruhun bədənə və ya fiziki maddəyə bağlı olmayan bir funksiyanın nəticəsi olduğunu göstərir.
Ruh və Beyin
Ruh öz fəaliyyətlərini bədən vasitəsilə həyata keçirir. Bu qarşılıqlı əlaqənin başlanğıc nöqtəsində beyin dayanır. Yəni, ruhun bədənə təsiri beyin vasitəsilə baş verir. Beyin araşdırmaları insan zehni və düşüncə sisteminin necə işlədiyinə dair mühüm məlumatlar təqdim edir. Beynin bədəni idarə etdiyi qəbul olunur. Məsələn, beynin bir tərəfinə zərbə alan şəxs həmin tərəfə uyğun olan bədən hissəsini (məsələn, sol əl və ya ayağını) hərəkət etdirə bilməyə bilər; bu, həmin üzvün özü ilə bağlı deyil, onun beyindən idarə olunması ilə bağlıdır. Beyində baş verən müəyyən kimyəvi dəyişikliklərin insanda qəzəb, qorxu kimi psixoloji nəticələrə səbəb olduğu və dərman kimi müdaxilələrlə bu halların dəyişdirilə bildiyi müşahidə olunur. Klassik düşüncədə də bədəndəki “elementlərin” (mizaç ünsürlərinin) dəyişməsinin psixoloji təsirlərə səbəb olduğu bilinirdi. Bu nümunələr (beyin zədələrinin fiziki təsirlərə, kimyəvi dəyişikliklərin emosional/psixoloji təsirlərə yol açması) ruhun bədən strukturları (ilk növbədə beyin) vasitəsilə qarşılıqlı əlaqədə olduğunu göstərir. Beyindəki funksiyalardan, iş mexanizmlərindən və ya strukturlardan hər hansı birinin zədələnməsi, ruhun bədən üzərindəki təsirinə də mənfi təsir göstərir. Çünki ruh bədənə təsirini beyin vasitəsilə göstərir. Ruh, zədələnmiş beyin bölgəsi üzərindən bədənə təsir edə bilməz. Tutaq ki, əlləri hərəkət etdirən sinirlər zədələnibsə, ruh öz istəyini beyindən istifadə edərək əl hərəkəti şəklində həyata keçirə bilməz.
Quranda “Qəlb” Anlayışı və Şərhlər
Müasir tənqidlərdən biri də Quranda “qəlb”ə (qəlb) bioloji olaraq beyinə aid görünən funksiyaların aid edilməsidir. Bu məsələdə fərqli şərhlər mövcuddur:
1. Tarixi kontekst: Klassik dövrdə bədənin idarə mərkəzinin qəlbmi, yoxsa beyinmi olduğu müzakirə olunurdu. Fərabi kimi bəzi düşünürlər qəlbi mərkəzi orqan olaraq görə bilərdi. Qəlbin ana bətnində ilk formalaşan orqan olması və həyatı daşıyan qanı pompalaması onun mərkəzi orqan kimi qəbul olunmasına səbəb olmuş ola bilər. Qurani-Kərimin, ilk oxucularının anladığı bir dillə danışması səbəbilə bu cür funksiyalar qəlbə aid edilmiş ola bilər.
2. “Qəlb” metaforu: Alimlərin böyük əksəriyyətinin qəbul etdiyi fikrə görə, Quranda qəlbə aid edilən funksiyalar əslində ağlın funksiyalarıdır. Quranda “ağıl” sözü isim olaraq keçmir, lakin “əql etmək” (məsələn, ya'qilûn kimi fel formaları) keçir və bu fel formaları qəlbə nisbət edilir. Yəni, qəlb deyildikdə əslində nəzərdə tutulan ağıldır və düşünmə kimi əməllər ağla aid edildiyi mənasında qəlbə aid edilərək ifadə olunmuşdur. Hədislərdə keçən və bədənin yaxşılığının qəlbin yaxşılığına bağlı olduğunu bildirən sözlər də ümumiyyətlə əxlaqi yaxşılıq kontekstində məcazi olaraq şərh edilir.
3. Mərtəbələr: Təfəkkür və fəlsəfə ənənəsində ruh, qəlb, ağıl, nəfs kimi anlayışlar ruhun və ya insani idrakın fərqli mərtəbələri kimi izah olunmuşdur. İmam Qəzalinin əsərlərində bu anlayışlar arasındakı fərq və əlaqələr geniş şəkildə ələ alınmışdır.
Dini düşüncə ənənəsi hər şeyi faktoloji təsvirlərlə izah etməyə əsaslanmır. Dini düşüncə Allah’a güvən üzərində quruludur.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder