Fəlsəfənin Kəlam və Tasavvuf İçində "Gizlənməsi" İddiasına Dair
Bəzilərinin irəli sürdüyü bir iddia var: guya İslam dünyasında fəlsəfənin metafizik yönü kəlam və təsəvvüf içərisinə alınıb və bu yolla fəlsəfə gizlənib, öz orijinal müstəqilliyini itirib. İlk baxışda bu fikir məntiqli görünə bilər. Amma klassik mənbələrə diqqətlə baxdıqda bu iddianın tarixsel gerçəklə üst-üstə düşmədiyini görürük.
Əslində fəlsəfə, Qəzali öncəsi dövrdən başlayaraq, Qərb fəlsəfəsi ilə qarşılaşma və müasir dövrə qədər müstəqil bir yazım və düşüncə ənənəsi olaraq yaşamışdır. İbn Sina’nın İşarat və’t-Tenbihat (üzərinə şərhlər yazılmış bir dərs kitabı kimi istifadə olunmuşdur), Kitabü’ş-Şifa, Kətibi’nin Hikmətü’l-‘Ayn, Əsiru’d-Din Əbhəri’nin Hidayətü’l-Hikmə kimi əsərləri tam anlamı ilə fəlsəfi metinlərdir və kəlam ilə qarışdırılmamalıdır.
Kəlam və Fəlsəfə Metinləri Arasındakı Fərqlər
Bu iki sahə bir-birindən həm mövzu sıralaması, həm istifadə etdikləri terminologiya, həm də dayandıqları otoritələr baxımından fərqlənirlər.
Kəlam adətən epistemologiya (elm nəzəriyyəsi), ontologiya (ümur), cövhər və araz (tabiət), ilahiyyat (Allahın zatı və sifətləri), nübüvvət, şəri isimlər və səmiyyat (axirət) kimi mövzuları müəyyən bir düzənlə işləyir. Hicri II əsrdən bəri kəlam bu mövzuları gündəmə gətirmişdir.
Fəlsəfə isə əksər hallarda məntiq ilə başlayır, sonra təbiət və ilahiyyata keçir. Burada "ilahiyyat" kəlamdakı kimi teoloji deyil, metafizik mənadadır. Məntiq, həm fəlsəfə, həm də kəlamda ortaq bir sahəyə çevrilmişdir.
Kəlam və Təsəvvüfdə Fəlsəfi Mövzuların İnteqrasiyası
Fəlsəfənin zəifləməsi səbəbilə deyil, əksinə kəlam və təsəvvüf fəlsəfi mövzuları öz içinə alaraq bir dönüşüm yaşamışdır. Bu prosesdə:
- İbn Sina məntiqi, kəlamçılar tərəfindən mənimsənmişdir.
- Zəruri və mümkün varlıq, mahiyyət-varlıq kimi fəlsəfi ayrı-seçkiliklər, kəlamın qədim-hadis nəzəriyyəsinə inteqrasiya edilmişdir.
- Razi kimi alimlər İbn Sina’nın Şifasındakı təbiət fəlsəfəsini kəlam daxilinə daşımışdır. Artıq kəlam əsərlərində göy cisimlərinin hərəkəti, şimşək, canlı növləri kimi mövzular müzakirə olunmağa başlanmışdır.
Beləcə bir təbiət hadisəsinə dair izahlar fəlsəfi və ya kəlami ola bilərdi, amma bu artıq bir məktəb mənsubiyyəti olmadan da qəbul edilə biləcək bir vəziyyətə gəlmişdi. Yəni eyni hadisəyə dair izahlar fərqli ola bilər, ancaq məqsəd həqiqəti anlamaqdır.
Kəlam və Fəlsəfə Arasındakı Əsas Metafizik Qırılma Nöqtələri
Kəlamçılar bəzi əsas prinsiplərdən əsla imtina etməmişlər:
1. Allah Fail-i Muxtardır – yəni yeganə yaradıcı Allahdır. Hadisələr səbəb-nəticə əlaqəsi ilə deyil, Allahın iradəsi və adətullahla baş verir.
2. Aləmin Hadisliyi – aləm əzəli deyil, sonradan yaradılmışdır. Filosoflar isə aləmin əzəldən mövcud olduğunu iddia etmişlər.
Bu iki prinsip – Allahın mütləq iradəsi və aləmin sonradan yaradılmış olması – kəlamın Qur’an və Sünnə üzərindən aldığı təməl metafizik sütunlardır.
Kəlamçılar bu prinsipləri qorumaqla yanaşı, müxtəlif fəlsəfi izahları da istifadə etməkdən çəkinməmişlər. Aristotelə aid maddə-surət, atomçuluq və araz nəzəriyyəsi kimi müxtəlif yanaşmaları da qəbul edib istifadə etmişlər.
Qəzali və Onun Gerçək Mövqeyi
Qəzali'nin rolu çox zaman yanlış anlaşılır. O, kəlamı metafizikləşdirməmişdir, çünki kəlam onsuz da nəzəri və metafizik bir sahə idi. Qəzali, fəlsəfi iddiaları kəlam prizmasından tənqid etmiş, fəlsəfi metod və anlayışları isə öz sahəsinə daxil etmişdir.
Onun təklifi belə idi: metafizik və məntiqi mövzularda kəlam və fəlsəfə ortaq çalışmalıdır. Fizika və riyaziyyat isə ayrıca elm sahələri kimi inkişaf etməlidir. Amma bu yanaşma hər nə qədər nəzəri baxımdan tutarlı olsa da, tətbiq baxımından fəlsəfə ənənəsini dayandıra bilməmişdir. Fəlsəfə sonrakı dövrlərdə də mövcud olmuş, Qəzalidən sonrakı kəlamçılar fəlsəfi mətnləri daha dərindən oxumağa başlamışlar.
Qəzalidən sonrakı dövrdə yazılmış Razi’nin Muhassal’ı və Seyyid Şərif Cürcani’nin Şərhu’l-Məvaqıf’ı kimi əsərlər, fəlsəfi mövzuları ehtiva etməklə bərabər kəlam əsərləri olaraq qalmışdır.
Təsəvvüfdəki Dəyişiklik
Təsəvvüf də bu dönəmdə metafizik bir dildə formalaşmağa başlamışdır. İbn Sina ontologiyası ilə əvvəlki sufilərin təcrübələri birləşdirilmiş, İbn Ərəbi kimi fiqurlar vasitəsilə Vahdət-i Vücud kimi kompleks və nəzəri sistemlər qurulmuşdur. Artıq bu dövr, yalnız ruhi təcrübələrin deyil, bu təcrübələrin fəlsəfi dillə izahının da önə çıxdığı bir mərhələ olmuşdur.
Təkfir və Təsiri
Bəziləri düşünür ki, fəlsəfə kəlam içində boğulub, çünki fəlsəfə ilə məşğul olanlar təkfir edilib düşünürlər. Halbuki tarixə baxdıqda görürük ki, İslam dünyasında təkfir hüquqi və ictimai baxımdan geniş təsirə malik olmamışdır. Qəzali kimi bir alim belə bir şeyi dediyi üçün toplumun tamamı o yöndə dəyişməmişdir.
Üstəlik, səbəb-nəticə prinsipinin rədd edilməsi də insanların təbabətə və ya praktiki tədbirlərə qarşı çıxması anlamına gəlmir. Tarixdə darüş-şifalar qurulmuş, mədrəsələrdə fəlsəfə və kəlam tədris olunmuşdur. Yəni düşüncə həyatı müxtəlif səviyyələrdə davam etmişdir. Hər bir dövrü tək bir fikir adamı və ya fikir axını ilə izah etmək, iqtisadi, siyasi və sosial dinamikləri görməməzlikdən gəlmək olar.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder