Qəzali və Elmlərin Təsnifindəki Yanlış Anlayışlar
İmam Qəzalinin elmləri təsnif etməsi məsələsi, çox vaxt səthi və yanlış şəkildə başa düşülüb. Onun "muamələ" və "mükaşəfə" elmləri ayrımı, bəzilərinin iddia etdiyi kimi, sadəcə dini və dünyəvi elmlər bölgüsü deyildi. Əslində Qəzali burada insanı Allaha yaxınlaşdıran və yaxınlaşdırmayan bilik fərqindən danışır. Yəni, bir bilik növü var ki, səni haqqa aparır, digəri isə sadəcə məlumat olaraq qalır. Bu baxış bucağından baxdıqda məsələn fiqh də – forma olaraq – dünyəvi elm kimi dəyərləndirilə bilər. Çünki Qəzalinin əsas meyarı vəhyə əsaslanan və insanı Allaha yönəldən biliyin üstün tutulmasıdır. Təəssüf ki, bu fikir tarix boyunca çox təhrif olunub və onun elmlərə baxışına dair səhv qənaətlər formalaşıb.
Qəzalinin Kəlam və Fəlsəfəyə Təsiri
Qəzalinin təsiri o qədər dərin olub ki, İslam düşüncə tarixində "Qəzali öncəsi" və "Qəzali sonrası" dövrlərindən bəhs edilir. Ondan əvvəlki dövrdə kəlamçılar daha çox öz aralarındakı məzhəbi mübahisələrlə və ya qeyri-müsəlmanlarla polemikaya girirdilər. Filosoflarla sistemli şəkildə mübahisə aparmaq, onların fəlsəfi arqumentlərinə qarşı elmi mövqe ortaya qoymaq çox yayılmış deyildi. Qəzali isə fəlsəfi məsələləri kəlamın içərisinə çəkdi və onu zənginləşdirdi. Bu, həm İslam fəlsəfəsinin, həm də kəlam elminin istiqamətini dəyişdirdi. Razi kimi sonrakı kəlamçılar, artıq fəlsəfi mövzuları kəlam daxilində müzakirə edir, fəlsəfi dərinliyi olan mətnlər yazırdılar. Beləliklə, Qəzali fəlsəfəyə tənqidi yanaşsa da, əslində onu İslam elmlərinin bir parçası halına gətirdi və inkişafına təkan verdi.
Kəlam və Fəlsəfə Münasibətinin Tarixi
Tarixə nəzər saldıqda, kəlam və fəlsəfə arasındakı münasibəti üç əsas mərhələdə izləmək mümkündür:
1. Birinci dövr – Hicri 200-ə qədər: Bu dövr İslam düşüncə tarixinin təşəkkül mərhələsidir. Fiqh, kəlam, təfsir və hədis sahələri bu dövrdə formalaşırdı. Maraqlı tərəf odur ki, bu erkən mərhələdə sistemli tərcümələr hələ başlamamışdı, lakin bəzi kəlamçılar artıq qədim mədəniyyətlərdən bəhrələnirdilər. Əbu Hüzeyl əl-Əllafın atomçuluq fikri, Nəzzamın təfrə nəzəriyyəsi və sair bu nümunələrdəndir. Onlar nəzəriyyələri, o dövrdə qarşılarında sistemli bir filosof qrupunun olmaması səbəbilə, daha sərbəst şəkildə öz dini çərçivələrinə uyğunlaşdırırdılar. Burada əsas motiv, böyük günah işləyənin vəziyyəti və erkən siyasi fitnələrin doğurduğu problemləri həll etmək idi – yəni kəlamın doğuşu müdafiədən çox daxili münaqişələrə cavab idi.
2. Tərcümə dövrü və fəlsəfənin meydana çıxışı: Abbasilər dövründə, xüsusilə Hicri 200-220-ci illərdə başlayan böyük tərcümə fəaliyyəti nəticəsində, Yunan fəlsəfəsi İslam mühitinə daxil oldu. Bu mərhələ yeni bir fenomeni – filosoflar camaatını ortaya çıxardı. Kindidən başlayaraq Fərabi, İbn Sina kimi adlar fəlsəfəni İslam coğrafiyasında sistemli şəkildə inkişaf etdirməyə başladılar. Bu dövr, filosoflar üçün çox məhsuldar idi, lakin kəlamçılar üçün ciddi çətinliklər yaratdı. Çünki artıq qarşılarında fəlsəfəyə ciddi bağlılıq göstərən bir zehniyyət vardı və əvvəlki kimi rahat şəkildə nəzəriyyələri mənimsəmək mümkün deyildi. Bu da onları, bəzi fəlsəfi ideyaları qəbul etməkdə tərəddüdə saldı.
3. Qəzali ilə başlayan üçüncü dövr: Qəzali fəlsəfəyə qarşı tənqidi yanaşsa da, onunla danışmağa da başladı. İbn Sina və Fərabi ilə polemika aparmaq, artıq fəlsəfəyə qarşı "müdafiə" mövqeyindən çıxıb, onu bir dialoq sahəsinə çevirdi. Qəzali, metafizika və kəlamın eyni işi gördüyünü deyərək bu sahələri birləşdirməyə çalışdı. Fizika və riyaziyyatı fəlsəfədən ayırmaqla bu sahələrin müstəqil inkişaf etməsinə şərait yaratmaq istədi. Maraqlıdır ki, Qəzalinin fəlsəfəni tənqid etməsi, onun tamamilə rədd edilməsi ilə deyil, daha çox "tənzimlənməsi" ilə nəticələndi.
Qəzali sonrası və Müteəxxirin dövrü
Razi ilə birlikdə artıq kəlam və fəlsəfə iç-içə keçdi. Razi bu iki sahəni bir arada işləyərək həm fəlsəfəni, həm də kəlamı yeni bir forma gətirdi. Onun tənqidi yanaşması sadəcə xaricdən deyil, fəlsəfənin içindən bir tənqid idi. Bu dövrdə "təhqiq" anlayışı – yəni nəzəriyyələrin imkan və sərhədlərini anlamağa yönəlik elmi yanaşma – ön plana çıxdı. Artıq məntiqsiz fiqh, fəlsəfəsiz bəlağət mümkün deyildi. Qəzalinin açdığı bu qapı, təkcə Yunan fəlsəfəsini deyil, Misir, Fars, Hind düşüncəsini də İslam elmi həyatına daxil etdi. Bəziləri bu təsiri tənqid etsələr də, reallıq budur ki, bir fikri tənqid etmək onu qəbul etməmək demək deyil. Tənqid etdiyin şeyin içində yer almaq, onu dəyişdirmək demək də ola bilər. Və bu, İslam düşüncə tarixinin ən məhsuldar dövrlərindən birini doğurdu.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder