İmam Qəzali və Elm

Son dövrlərdə tez-tez dilə gətirilən və İmam Qəzalinin azad düşüncəni boğduğu, elmi inkişafları əngəllədiyi iddiası, İslam düşüncə tarixi ilə bağlı keçirilən müzakirələrdə ən çox qarşılaşılan suallardan biridir. Bu iddia, müasir dövrdə ortaya çıxan oryantalist araşdırmalarda formalaşmışdır. Əsasən, 17-ci əsrdən etibarən Qərb elmi və mədəniyyətinin İslam elmi və mədəniyyətini geridə qoymasının səbəbini izah etməyə yönəlmiş səylərdən doğmuşdur.

Geriləmə Müzakirələri və İddianın Mənşəyi

İslam dünyasında elm, iqtisadiyyat, hərbi güc və mədəni özünəinam sahələrində baş verən geriləmənin səbəbləri sorğulanarkən, “Nə baş verdi ki, Qərb elmi (astronomiya, fizika, riyaziyyat, təbabət, kimya) İslam dünyasını keçdi?” sualına cavab olaraq Qəzali iddiası ortaya atılmışdır. Maraqlıdır ki, bu sual ilk olaraq oryantalistlərdən öncə İslam dünyasındakı düşünürlər və alimlər tərəfindən soruşulmağa başlanmışdır: “Biz niyə bu vəziyyətə düşdük?”

Geriləmənin səbəbləri ilə bağlı İslam dünyasında müxtəlif izahlar mövcud idi:

• İslamın əsas ruhundan uzaqlaşma: Erkən nəsillərin (sələf, səhabə) prinsiplərindən sapma, onlara dönüş çağırışı. Bu baxışa görə, sonrakı dövr alimləri və nüfuz sahibləri (məsələn, Razi, Qəzali) alçaldılmadan, artıq dövrün problemlərini həll etməkdə aciz qaldıqları və nüfuz sahibi kimi qəbul edilməmələri gərəkdiyi iddia olunur.
• Əxlaqi pozulma: Osmanlı dövrünə aid layihələrdə də əksini tapan bu fikir, cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinə sirayət edən əxlaqi problemlərin rəqabət gücünü azaltdığını irəli sürür. Siyasi qeyri-sabitlik, iqtisadi daralma, rifahın azalması və sosial ədalətsizlik kimi faktorların insanların əxlaqi seçimlərinə dərin təsir göstərdiyi bildirilir.
• Qurumların pozulması: Formal strukturlardakı (xüsusilə ədalətə dair) problemlərin geriləməyə səbəb olduğu iddiası.

Qəzaliyə yönələn ittiham isə geriləmənin səbəbini elmlərin geri qalmasında görən yanaşmalardan biridir. Bu fikrə görə, elmi kəşflər Qərblə rəqabət edə bilməmiş, cəmiyyətin hadisələri izah etmə və idarə etmə qabiliyyəti zəifləmişdir. Bu vəziyyətdə günahlandırılacaq olanlar, elmlərin nümayəndələri və onların mətnləri kimi görülmüşdür. Oryantalistlər tərəfindən sistematik şəkildə irəli sürülən bu iddia, İslam dünyasında da əks-səda doğurmuş və elmi geriliyin hərbi, siyasi və əxlaqi geriləməyə səbəb olduğu düşüncəsi formalaşmışdır. Elmi idrakın təmsil edilə bilməməsi, cəmiyyətin geri qalmasına və məğlubiyyət psixologiyasına yol açmışdır.

Qəzalinin Təsiri və Düşüncə Tarixindəki Yeri

Bir şəxsin düşüncə tarixində bu qədər böyük təsirə sahib olub-ola bilməyəcəyi sualına cavab olaraq, bəzi hallarda bu mümkün ola bilər, çünki belə şəxslər artıq fərdi fiqur olmaqdan çıxaraq müəyyən bir ənənəni təmsil edən mənəvi şəxsiyyətə çevrilirlər. İbn Sinanın Fərabi ənənəsini, Razinin isə Qəzalinin başlatdığı istiqaməti təmsil etməsi buna nümunədir.

Qəzali, İhya-i Ulumiddin əsəri vasitəsilə İslam dünyasında, xalq arasında belə ən çox tanınan və oxunan alimlərdən biridir. Eyni zamanda, kəlam, təsəvvüf, fəlsəfə kimi fərqli sahələrdəki bilikləri ilə elmlərin istiqamətinə ümumi bir təsir göstərmiş bir alimdir.

Qəzalidən əvvəl İslam dünyasında əsas məktəblər (kəlam, fəlsəfə, fiqh, hədis) təşəkkül tapmış, daxildə inkişaf etmiş və tənqidi düşüncə bacarığı qazanmışdılar. Qəzali isə bu məktəblərin inkişaf mərhələlərini tamamladığı və qarşılıqlı təmasların başladığı bir dövrdə yaşamışdır.

Qəzalinin Əsas Tezi: Metod Tənqidi

Qəzalinin düşüncə tarixi üzərindəki ən önəmli təsirlərindən biri, kəlam və fəlsəfənin metodlarının (istidlal – məntiqi çıxarsama) eyni olduğunu və bu metodların metafizik sahədə (Tanrı, axirət, Tanrı-aləm münasibəti) həqiqət biliyinə çatmaqda qeyri-effektiv olduğunu iddia etməsidir. Qəzaliyə görə, ağıl duyular sahəsində məlumatlara sahib olduğu üçün fizika və riyaziyyat kimi sahələrdə müvəffəqiyyət əldə edə bilər, lakin metafizik sahədə belə məlumatlar olmadığı üçün ağıl qəti bilik verə bilməz. Bu səbəbdən, Qəzaliyə görə metafizik həqiqətə çatmağın yeganə yolu sufilərin metodu olan “müşahidə”dir. Ancaq bu metod şəxsi təcrübəyə və qabiliyyətə bağlı olduğu üçün Qəzali onu elm (disiplinləşdirilə bilən bilgi) olaraq qəbul etmirdi.

Kəlam və Fəlsəfə Üzərində Təsiri

Qəzalinin “Əgər bunların metodları eynidirsə (istidlal) və eyni metafizik mövzuları işləyirlərsə, gəlin bunları birləşdirək” təklifi, kəlamın mövzusunun fəlsəfənin mövzusu olan “varlıq baxımından varlıq”la üst-üstə düşdüyünü deməsi və təbiət mövzularını filosoflara buraxmaq gərəkdiyini irəli sürməsi düşüncə tarixində dönüş nöqtəsi olmuşdur. Qəzali, məntiqin bütün elmlərin metodu olması gərəkdiyini düşünərək onun yayılmasını təmin etmişdir.

Qəzali bu birləşməni tam həyata keçirə bilməsə də, Razi ilə birlikdə İslam dünyasında yeni bir mütəfəkkir tipi ortaya çıxmışdır: həm kəlam, həm də fəlsəfə üzrə ixtisaslaşmış və bu iki sahəni uzlaşdırmağa çalışan düşünürlər. Qəzalinin əsas istiqaməti müəyyən etdiyi, Razinin isə bu çərçivəni təfsilatlandırdığı deyilə bilər. Sonrakı dövr müzakirələri (məsələn, Osmanlı dövründəki Təhafüt mübahisələri) belə daha çox Razinin qurduğu bu çərçivə daxilində baş vermişdir.

Qəzalinin kəlam alimlərini filosofların əsas elmi rəqibi və müzakirə tərəfi halına gətirməsi və fəlsəfi mətnləri (xüsusilə İbn Sinanın məntiq, psixologiya, metafizika kimi əsərlərini) oxuyaraq kəlamı fəlsəfə ilə yeniləməsi, İbn Sina fəlsəfəsinin İslam dünyasında yayılmasına və düşüncənin ayrılmaz parçasına çevrilməsinə səbəb olmuşdur. Qəzalinin fəlsəfə tənqidləri, paradoksal şəkildə, fəlsəfəni aradan çıxarmaq əvəzinə, İslam elmləri içində etibarlılıq qazandıran bir rol oynamışdır. Sonrakı kəlamçıların İbn Sina mütəxəssisi olmağa çalışması və fəlsəfənin “İslam elmləri”nin içərisinə çəkilməsi bu vəziyyətin açıq göstəricisidir. Ona görə də, Qəzalinin fəlsəfəni “bitirdiyi” iddiası doğru deyildir; əksinə, fəlsəfənin yayılmasına vəsilə olmuşdur.

“Dini Elm” / “Dünyəvi Elm” Ayırımı

Qəzalinin elmi inkişafı əngəllədiyi iddiasının başqa bir dayağı da, onun fizika və riyaziyyat kimi elmləri “dünyəvi elm” olaraq görüb, “dini elmlərlə” müqayisədə ikinci dərəcəli hesab etdiyi yönündəki şərhlərdir. Lakin burada diqqət çəkilməlidir ki, ərəbcədəki “elm” termini müasir mənada “elm” deyil, “bilgi” anlamına gəlir.

Qəzaliyə görə, “dini bilgi” (dini elm), öyrənildikdə insanı mütləq şəkildə dindar edən və ya yalnız dindarlıqla əldə edilə bilən bilgidir. Bu tərifə əsasən, Qur’an və Sünnə istisna olmaqla, fiqh, kəlam, hədis kimi klassik şəri elmlərin bir çoxu da “dünyəvi elmlər” kateqoriyasına daxil olur. Çünki bu elmləri öyrənmək tək başına Allah’a yaxınlaşmaq anlamına gəlmir, dindarlıq tələb etmir.

Buna görə də, Qəzali fizika və riyaziyyat elmlərini digər klassik şəri elmlərdən fərqli olaraq xüsusi şəkildə “dünyəvi” hesab edib onları kiçiltməmişdir. Ona görə, əksər elmlər – hətta şəri olanlar da – bu kateqoriyaya daxildir. Qəzalinin İhya-da müsəlman həkimlərin azlığından şikayət etməsi və məntiqi bütün sahələrə yayması, onun fizika və riyaziyyat elmlərini kiçiltmədiyinin açıq göstəricisidir.