Din: Borc deyil, Azadlıqdır

Din və dindarlıq haqqında düşünərkən ilahiyyat sahəsində tez-tez qarşılaşılan bir üsul var: sözlərin lüğəvi mənasına baxaraq onlardan məna çıxarmağa çalışmaq. Bu yanaşma təkcə din üçün deyil, bir çox anlayış üçün istifadə olunur. Bu bir növ “lüğətçiliyə” çevrilib – yəni sözlərin üzərində dayanaraq həqiqəti orada tapmağa çalışmaq.

Bu yanaşmanın müəyyən səbəbləri var. Çünki İslam dinində vəhy dildə çox güclü yer tutur. Xüsusilə də ərəb dilinə verilən yüksək dəyər buradan qaynaqlanır. Bu səbəbdən ilahiyyatçılar lüğəti mümkün yozumları ortadan qaldırmaq və subyektiv baxışlardan uzaq durmaq üçün əsas vasitə kimi qəbul ediblər. Ancaq bu yanaşma bəzən mənanı daraldır. Məsələn, “din” sözünün bəzi mənalarından yola çıxaraq din və borcluluq arasında birbaşa əlaqə qurulub, insan-Allah münasibəti sanki bir borc-ödəmə münasibətinə çevrilib.

Halbuki insanla Allah arasındakı bu münasibəti insanlar arasında olan borc münasibəti ilə izah etmək həm səthi bir yanaşmadır, həm də dərin mənada çətin izah olunur. Bu cür düşüncə, Allahı insan kimi təsəvvür etmək anlamına gəlir. Nəticədə ibadət, borcun qaytarılması kimi başa düşülməyə başlanır. İnsan, sanki əvvəldən var olan bir borcun yükü altında qalır və din, qorxuya əsaslanan bir münasibətə çevrilir.

Quranda insanın acizliyi, yoxsulluğu kimi xüsusiyyətlərə tez-tez toxunulur. Amma bu, insanın Allah qarşısında borclu olduğunu göstərmək üçün deyil; yaradılmış olduğunu, hər şeyin Allahdan gəldiyini başa salmaq üçündür. Allah ilə insan arasındakı əlaqə borc üzərində qurulmayıb. Bu əlaqə tamamilə qarşılıqsız mərhəmətə əsaslanır. Allah kərimdir. Yəni verdiyi nemətlərin qarşılığını istəməz. Bu, Allahın ehsanının qarşılıqsız və təmənnasız olduğunu göstərir.

Bu səbəbdən ibadəti və şükrü borcun qarşılığı kimi görmək bizi yanlış yollara aparar. Halbuki ibadət və şükür insanın Allahı tanıması, həqiqəti dərk etməsi və varlığı anlama prosesi kimi başa düşülməlidir. Namazda qalxmaq, orucluqda dayanmaq, zəkatla özündən bir şey ayırmaq, həcdə isə öz daxilinə yönəlmək – bunların hamısı insanın ruhani bir səyahətə çıxmasının göstəricisidir. İbadət bəzən bir iş görmək deyil, çox şeyi etməməkdir – dünyaya olan bağlılıqları bir qədər də azaldıb içə dönməkdir.

Səcdə edən insan əslində başqasına edilən səcdədən imtina edərək Allaha yönəlir. Bu mənada dindarlıq yük daşımaq deyil, əksinə yükdən azad olmaqdır. Dini borc kimi düşünmək isə ibadəti sadəcə bir dəyişiklik kimi başa düşmək xətasına gətirib çıxarır: başqasına yox, Allaha borclu olmaq; başqasına yox, Allaha secdə etmək kimi. Amma əslində dindarlıq bu dünyanın hər cür asılılığından uzaqlaşaraq Allaha yönəlməkdir.

Sonda belə demək olar: din borclanmaq deyil, azad olmaqdır. İbadət, Allahla bir alış-veriş deyil; insanın özünü saflaşdırıb həqiqətə yönəlməsidir. Dindarlıq isə insanın çiynindəki yükləri atmasıdır.