Qədr Gecəsi: Həqiqətin İdrakı

Böyük sufi və metafizik düşünür İbnül-Ərəbi (r.h), əxlaqi kamilliyə çatmağın nəticəsini izah edərkən, zamana meydan oxuyan bu hikmətli sözü söyləmişdir: “Təriqətdə öyrəndiyim şey budur: Hər şeyin qədrini və dəyərini bilmək lazımdır.” Bu ifadə, İslamın varlığa baxışının bir əksidir. Çünki İslam düşüncəsinə görə, hər şeyin özünəməxsus bir dəyəri vardır və insan yalnız zehni və əxlaqi inkişafını tamamladıqda bu həqiqəti dərk edə bilər. Təsəvvüfi tərbiyə (seyru-süluk), əşyaları olduğu kimi anlamağın qarşısındakı pərdələri qaldıran, insanın vərdişlərini və önyarğılarını aşmasına imkan verən bir yolçuluqdur.

İslamda Qədr Gecəsi dərin mənalar ehtiva edən əsas anlayışlardan biridir. Quran bu gecədə nazil olmağa başlamış, Qədr surəsində onun min aydan xeyirli olduğu vurğulanmış və müsəlmanlar Ramazan ayında bu mübarək vaxtı axtarmağa təşviq edilmişdir. Lakin məsələ təkcə tarixi bir hadisənin ildönümü deyil. Qədr Gecəsi eyni zamanda təsəvvüfi bir həqiqəti də simvolizə edir. Bir insanın varlığın mahiyyətini və həqiqi dəyərini dərk etdiyi an, onun üçün Qədr Gecəsidir.

Hz. Peyğəmbərə (sav) ilk vəhyin Qədr Gecəsində nazil olması insan üçün də bir nümunədir: əgər o gecə ilahi kəlam yer üzünə nazil olmuşdursa, fərd üçün də həqiqət nə zaman qəlbinə doğarsa, məhz o an onun Qədr Gecəsi başlamış deməkdir. Buna görə də bu xüsusi gecə yalnız tarixi bir hadisə deyil, insanın həqiqətlə üzləşdiyi, elmdən maarifə keçdiyi anın bir rəmzidir. Hər şeyin bir dəyəri olduğunu dərk etmək, insanın Allahla qurduğu əlaqənin bir nəticəsidir. Allah haqqında elmimiz dərinləşdikcə, əşyanın mahiyyətini anlamağımız da artır; eyni zamanda, varlıq haqqında fərqindəliyimiz inkişaf etdikcə, Allah barədə anlayışımız da daha aydın olur.

Bir zamanın və ya məkanın dəyərli olması onun fiziki xüsusiyyətlərindən deyil, daşıdığı mənadan qaynaqlanır. Quranın Qədr Gecəsində nazil olması, o gecəyə xüsusi bir dəyər qazandırmışdır. Zamanın dəyərini müəyyən edən, onda baş verən hadisələrdir; məkanın dəyərini isə orada olanlar müəyyən edir.

Təsəvvüfdə bu anlayış fərdi əxlaqın mərkəzinə yerləşdirilmişdir. İlahi kəlamın Hz. Peyğəmbərə (sav) enməsi bir nüzul prosesi idi; lakin əsas məsələ vəhyin yalnız bir mətn kimi deyil, insanın qəlbinə enərək onun əxlaqına çevrilməsidir. Müsəlmanlar bu prosesi fərqli səviyyələrdə yaşayırlar: Kimisi vəhyi səthi qəbul edir, kimisi onu anlayır, kimisi isə onunla bütövləşərək həyatının mərkəzinə yerləşdirir.

Vəhyin ən yüksək səviyyədə daxilləşdirilməsi, insanın onu sanki özünə nazil olurmuş kimi hiss etməsidir. Bu mərhələyə çatan şəxs artıq Qədr Gecəsini yaşayır. Sufilər bu prosesi izah etmək üçün “istizharül-Quran” (Quranı üzə çıxarmaq) anlayışını istifadə etmişlər. Nüzul, vəhyi qəbul etmək, istizhar isə o vəhyi dərk edərək əks etdirməkdir.

Quranı yalnız oxumaq deyil, onu içsəlləşdirib yaşamaq insanı sahibu’l-Quran (Quranın dostu) edir. Və məhz bu nöqtədə insan üçün Qədr Gecəsi gerçəkləşmiş sayılır. O, nə zaman bu fərqindəliyə çatsa, həmin an onun Qədr Gecəsi olar. Çünki necə ki, hər kəs Xızır ola bilərsə, hər gecə də Qədr ola bilər.