Mənim alçaldılmışların xilaskarı, zəiflərin təsəllisi olmaq üçün hər hansı əxlaq qanununu pozmaq kimi hüququm varmı?

Dostoyevskinin Cinayət və Cəza romanı əxlaqi nisbilik, insanın vicdanı və cinayətin psixoloji təsirləri üzərində dərin bir təhlil təqdim edir.

Raskolnikov Napaleon kimi "üstün insanların" adi insanların tabe olduğu əxlaq qaydalarından azad ola biləcəyini müdafiə edir. Onun fikrincə, bəzi insanlar cəmiyyətə istiqamət vermək və qanunları aşmaq haqqına malikdir. "Mənim alçaldılmışların xilaskarı, zəiflərin təsəllisi olmaq üçün hər hansı əxlaq qanununu pozmaq kimi hüququm varmı?" sualı məhz bu düşüncənin əksidir. O, cəmiyyətə fayda vermək məqsədilə bir pislik etməyin haqlı olub-olmadığını araşdırır.

Raskolnikov sələmçi qoca qadını öldürməklə haqsız qazanc əldə edib cəmiyyətə ziyan vuran birini aradan qaldırmağı planlayır. Lakin cinayəti törədəndə özünü güclü və ya cəmiyyətə faydalı bir şəxs kimi deyil, günahkarlıq və vicdan əzabı içində itib-batmış biri kimi tapır. Bu məqamda Dostoyevski əxlaq qaydalarının şəxsi motivasiyalarla pozulub-pozula bilməyəcəyini müzakirəyə açır. Nəticədə, Raskolnikovun təcrübəsi göstərir ki, əxlaq qaydalarının pozulması insanın dərin psixoloji süqutuna səbəb ola bilər.

Raskolnikovun yanılması ondan ibarətdir ki, o, özünü adi insanlardan üstün hesab edərək əxlaqi qaydaları poza biləcəyini düşünür. Dostoyevski roman boyunca bu sualı araşdırır: Həqiqətən də bəzi insanlar əxlaq qaydalarını pozmaq haqqına malikdirmi, yoxsa hamı bərabər şəkildə bu qaydalara tabe olmalıdır? Sonda Raskolnikovun etirafı və yaşadığı daxili süqut onun əxlaq qaydalarından kənara çıxa bilməyəcəyini və bunun psixoloji nəticələrindən qaça bilməyəcəyini göstərir.

Dostoyevskinin gəldiyi nəticə budur: İnsan özbaşına əxlaqi sərhədləri müəyyənləşdirə bilməz və cəmiyyətin üzərində bir xilaskar rolunu oynaya bilməz. Əxlaq qaydalarının pozulması, ən uca məqsədlər üçün olsa belə, insanı məhvə sürükləyə bilər. Cinayət və Cəza əsəri kontekstində bu sualın cavabı “xeyrdir” - heç bir insan özünü xilaskar hesab edərək əxlaq qaydalarını pozmaq haqqına malik deyil.