Orta Şərqin müasir tarixində dönüş nöqtəsi sayılan 1915-ci il Ərəb üsyanı, əslində XIX əsrin əvvəllərindən bəri bölgədə yığılıb qalan bir gərginliyin açıq partlayışıdır. Bu hadisənin köklərində yatan amillər və onun inkişaf xətti, bugünkü Orta Şərq xəritəsinin formalaşmasında həlledici rol oynamışdır.
Ərəb Millətçiliyinin Tarixi və İdeoloji Fondu
Ərəb millətçiliyinin ortaya çıxması tək bir səbəbə bağlana bilməz. Əsas faktorlar sırasında ilk olaraq 1789 Fransız inqilabından sonra yayılmağa başlayan millətçilik ideyaları və Şərq toplumlarının mədəni özünüqavrama meyli gəlir. 1799-cu ildən etibarən Fransızların Misiri işğal etməsi və Avropa ilə artan təmaslar, ərəb coğrafiyasında yeni bir düşüncə axını yaratdı. Kavalalı Mehmed Əli Paşanın idarəsi dövründə Suriya və Livanda meydana çıxan intellektual dairələr, missioner fəaliyyətləri ilə birlikdə ərəb kimliyini düşüncə müstəvisinə daşıdılar.
Bütün bunların fonunda Osmanlı mərkəzləşməsi ilə bağlı həyata keçirilən islahatların yerli əhali və ziyalı təbəqələrdə doğurduğu narazılıq da unudulmamalıdır. Məhz bu beş əsas təsir xətti – Qərb təsiri, missionerlik, mədəni oyanış, Osmanlı islahatları və intellektual narahatlıq – birlikdə ərəb üsyanına gedən yolu açdı.
Gizli Cəmiyyətlər və II Əbdülhəmid Dönəmi
XIX əsrin sonları – XX əsrin əvvəllərində Osmanlı daxilində müxtəlif etnoslar – türklər, kürdlər, albanlar və ərəblər – arasında gizli təşkilatlanmalar meydana çıxmağa başladı. Bu təşkilatların yaranması, əsasən II Əbdülhəmidin mərkəzçi və avtoritar siyasəti dövründə açıq fikir bildirməyin, qəzet nəşr etməyin qadağan olunması ilə əlaqədardır. Bu səbəbdən də fikir adamları və millətçi düşüncələr gizli cəmiyyətlər vasitəsilə fəaliyyət göstərməyə başladılar.
Ərəblər də bu prosesdən kənarda qalmadılar. İstanbul, Qahirə və Şam kimi mərkəzlərdə "əl-Əhd", "əl-Fətat" kimi təşkilatlar quruldu. Bunlar başlanğıcda silahlı üsyan təşkilatları deyildilər, daha çox ədəbi və siyasi mədəniyyət çevrələrinə bağlı olan fikir qrupları idilər. Ancaq özlərini bu şəhərlərdə ifadə edə bilmədikdə, Paris kimi xarici mərkəzlərə yönəlməyə başladılar.
II Məşrutiyyətin Qəbul Edilməsi və Şərif Hüseyn Faktoru
Osmanlı dövləti uzun müddət "millət sistemi" ilə idarə olunduğu üçün fərqli etnik qrupların öz milli kimliklərini açıq şəkildə ifadə etməsinə imkan vermirdi. Əlavə olaraq, mərkəzi bürokratiya və Sarayın millətçilikdən ehtiyat etməsi, ərəb kimliyinin ifadə imkanlarını daha da məhdudlaşdırırdı. 1908-ci ildə II Məşrutiyyətin elan olunması və Məclisin açılması isə bu mənzərəni dəyişdirdi.
Bu dövrdə ərəb nümayəndələri ilk dəfə olaraq Osmanlı Məclisində təmsil olunmağa başladılar. Hərçənd, bu təmsilçilik bəzi çevrələr tərəfindən gecikmiş bir addım kimi qiymətləndirildi. Bu yeni siyasi mühitdə, başda İngiltərə olmaqla xarici güclərlə əlaqəli gizli Osmanlı əleyhdarı strukturlar formalaşmağa başladı.
Bu məqamda diqqətçəkən şəxsiyyət Şərif Hüseyndir. Məkkə və Mədinədə nüfuz sahibi olan bu ailə, nəslinin Peyğəmbərə (s) qədər gedib çıxması səbəbilə ərəblər arasında yüksək nüfuza sahib idi. II Əbdülhəmid Hüseynin bu nüfuzunu bildiyindən onu İstanbulda nəzarətdə saxladı. Lakin II Məşrutiyyətdən sonra o və övladları – xüsusilə Faysal və Əli – siyasi fəaliyyətə qayıtdılar və Mebusan Məclisinə daxil oldular. Bəzi araşdırmalara görə, İttihad və Tərəqqi bu ailəni sərbəst buraxmaqla, sonradan Osmanlının ərəb torpaqlarından çəkilməsinə səbəb olacaq prosesin qapısını öz əlləri ilə açmış oldu.
Birinci Dünya Müharibəsi və İngilislərin Strateji Mövqeyi
1914-cü ildə Birinci Dünya Müharibəsinin başlaması, artıq formalaşmaqda olan ərəb narazılığını açıq silahlı üsyana çevirməyə imkan verdi. Osmanlının neytral qalması, coğrafi mövqeyinə və Almaniya ilə sıx hərbi əməkdaşlığına görə, demək olar ki, mümkün deyildi. İran kimi neytrallıq siyasəti yürütməyə çalışsaydı belə, şimaldan rusların, cənubdan isə ingilislərin işğalına məruz qala bilərdi.
Osmanlının müharibəyə Almaniya ilə girməsi, Orta Şərqi əsas cəbhələrdən birinə çevirdi. İngiltərənin bu bölgəyə marağı isə təsadüfi deyildi. Əsas hədəflər arasında Hindistana gedən yolun üzərində yerləşən Süveyş kanalına nəzarət, Misir və Hicazın idarəsi və neft mənbələrinin ələ keçirilməsi var idi. Bölgədəki neft ehtiyatları – Xəzər, Huzistan, Bəsrə və s. – artıq XIX əsrin sonlarından başlayaraq Qərbin iqtisadi maraqları üçün açıq hədəfə çevrilmişdi. Məhz bu səbəbdən, müharibənin arxasında yalnız ideoloji və hərbi səbəblər deyil, iqtisadi-strateji motivasiyalar da vardı.
Bu mühitdə İngilislər ərəb elitası arasında narazı kütləni müəyyən etdilər və onlarla gizli əlaqələr qurmağa başladılar. Qahirədə yaradılan "Ərəb Bürosu" vasitəsilə, Şərif Hüseynin potensial lider kimi önə çıxması dəstəkləndi. Ərəbistanlı Lourens (Thomas Edward Lawrence) və Albay Nyukom kimi şəxslər bu koordinasiyanın başında durdular. Ərəb üsyanı, bu mərhələdə artıq hazırlanmışdı və özündə orqanik millətçilikdən çox, xarici yönləndirmə və taktiki faydacılığı əks etdirirdi.
Üsyanın Gedişi və Hərbi Strategiyalar
İngilislərin əsas hədəfi Qüdsü, ardından isə Şamı ələ keçirməklə Levantda nəzarəti təmin etmək, eyni zamanda Bəsrə-Bağdad-Mosul xətti ilə İraq üzərində hökmranlıq qurmaq idi. Ərəb üsyanı bu planın Şam istiqamətindəki qanadını tamamlayacaq hərbi dəstək kimi quruldu.
Şərif Hüseynin ordusu – xüsusilə Faysalın rəhbərliyi ilə toplanmış bədəvi birliklər – on minlərlə döyüşçü ilə bu prosesdə yer aldı. Bu ordunun daxilində ingilis və fransız zabitləri – başda Lourens olmaqla – strateji idarəetmədə mühüm rol oynadılar. İrəliləmə paralel və koordinasiyalı şəkildə baş verdi.
Ərəb qüvvələrinin əsas taktiki üsulu isə gerilla müharibəsi idi. Hicaz dəmir yolu xətti – İstanbulu Mədinəyə birləşdirən və Osmanlının cənubdakı qoşunları üçün həyati önəm daşıyan bu xətt – davamlı şəkildə partladılır, təchizat axını kəsilirdi. Məqsəd Osmanlı ordusunu tədricən zəiflədib cəbhədən təcrid etmək idi.
Bədəvi ərəblərdən ibarət olan döyüşçü dəstələr zaman-zaman Osmanlı imperiyasının liman şəhərlərində kiçik birliklərlə döyüşmüş, bəzən isə Cemal Paşanın komandanlığı altında olan ordu hissələri ilə qarşıdurmaya girmişdilər. Bu hərəkət təkcə hərbi bir yürüş deyildi, eyni zamanda siyasi bir simvolizmi də daşıyırdı. Məkkə və Mədinədən yola çıxan bu qüvvələr tədricən Ürdün ərazisindən keçərək (Mudəvvərə, Maan) Suriya istiqamətində – Dəraa bölgəsinə doğru irəliləmişdilər.
Qüdsün General Allenby tərəfindən alınması – onunla birlikdə olan Lourenslə birlikdə – və daha sonra Faysalın Lourenslə Şama daxil olması, bu üsyanın hərbi baxımdan zirvə nöqtələri sayılır. Osmanlı ordusu bu irəliləyən qüvvələr qarşısında dayana bilmədi və Cemal Paşanın, sonralar isə Mustafa Kamalın rəhbərlik etdiyi Yıldırım Orduları Qrupu tərəfindən Antep-Adana xəttinə qədər geri çəkilməyə məcbur qaldı. Mondros Müvəqqəti Müqaviləsi imzalanarkən artıq ərəb birlikləri Şama qələbə ilə daxil olmuşdu.
Üsyanın Nəticələri və Qırılan Ümidlər
1917–1918-ci illərdə Ərəb Üsyanı hərbi baxımdan məqsədinə çatmış görünürdü. Faysal Şama daxil olduqda ingilislər ona Suriya torpaqlarının veriləcəyini vəd etmişdilər. Plan bu idi: Şərif Hüseyn Hicazda müstəqil ərəb krallığı quracaq, Faysal Suriya kralı olacaq, digər oğullarına isə regionun müxtəlif hissələri veriləcəkdi. Beləcə, Şərif ailəsi bütün ərəblərin liderliyini ələ alacaqdı.
Lakin müharibə sona çatdıqda reallıq tam başqa cür təcəlli etdi. İngilislər Avropadakı müttəfiqləri – xüsusilə fransızlarla – aralarındakı gizli razılaşmalara (Sykes-Picot Müqaviləsi) əsaslanaraq Suriyanı fransızlara təhvil verdilər. Nəticədə Faysal fransızlar tərəfindən Şamdan çıxarıldı və bu, ərəb millətçiliyi üçün ilk böyük sarsıntı oldu. İngilislər isə Faysalı tamamilə oyundankənar buraxmamaq üçün onu İraqda kral elan etdilər.
Burada “Suriya” dedikdə bugünkü Livan, Fələstin, İsrail, Ürdün və Suriya ərazilərinin bütövlüyü nəzərdə tutulur – yəni böyük bir ərəb coğrafiyası, hansı ki, bu siyasi gedişlər nəticəsində ərəb nəzarətindən çıxmış oldu.
İkinci böyük zərbə isə 1917-ci ildə elan edilən Balfur Bəyannaməsi ilə gəldi. Bu sənədlə Fələstində yəhudi varlığı rəsmi olaraq tanındı və sonradan – 1948-ci ilə qədər – bir dövlətə çevriləcək prosesin qapıları açılmış oldu. Hətta ərəb mübarizəsinin simvolik simalarından biri olan Lourens belə bu nəticədən dərin məyusluq duyduğunu dilə gətirmişdi.
Daha sonrakı illərdə isə Necd bölgəsindəki vəhhabilər – İbn Suudun rəhbərliyindəki bədəvi qüvvələr – 1920-ci illərin ortalarından etibarən Ərəbistan yarımadasının geniş hissəsinə nəzarəti ələ keçirdilər. Onlar Məkkə və Mədinəni Şərif Hüseyndən alaraq həm Şərif ailəsini, həm də İngilislərin bölgədə qurduğu rejimləri təhdid etməyə başladılar. Nəticədə Şərif Hüseyn bölgədən qovuldu və siyasi səhnədən çəkildi.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder