İslam İqtisadının Erkən Dönəmi: Cahiliyyə Cəmiyyəti | İslam İqtisadı Tarixi - 1

Hicaz bölgəsinin iqtisadi quruluşu və əsas aktorları

Hicaz, Asiya, Avropa və Afrikanın kəsişdiyi strateji nöqtədə – Ərəbistan yarımadasının qərbində yerləşir. Şimalda Şam və İraq, cənubda isə Yəmən, Ədən və Ummanla qovuşan bu bölgə, Hind okeanına uzanan qədim ticarət yollarının üzərində yerləşməsi baxımından çox mühüm mövqedə olmuşdur. Bu ərazi həm Sasani (Fars) İmperiyası, həm də Roma İmperiyası kimi dövrün iki böyük siyasi-iqtisadi gücü arasında yerləşirdi. Şam, Həbəşistan və Yəmən kimi ətraf bölgələr də bu güclərin təsir dairəsinə daxil idi və Hicazla sıx ticarət əlaqələri mövcud idi.

Məkkənin ticarət mərkəzi kimi yüksəlişi

Məkkə təbii şərait baxımından məhsuldar deyil, torpaqları əkin-becərməyə yaramayan bir ərazidir. Bu səbəblə Qureyş qəbiləsi əsasən ticarət fəaliyyəti ilə məşğul olmuş və şəhərin iqtisadi dayağı məhz bu sahə olmuşdur. “Hər ərəbin içində bir tacir yatır” ifadəsi, bu həqiqəti əks etdirir.

Ticarət yolları və İlaf müqavilələri: Qureyş qəbiləsi yayda Şama, qışda isə Yəmənə karvanlar göndərərək geniş miqyaslı ticarətlə məşğul olmuşdur. Həzrəti Peyğəmbərin (sav) ulu babası Haşim bu yolları canlandıraraq Məkkəni vacib bir ticarət mərkəzinə çevirmişdir. Qureyşin ətraf qəbilələrlə və yerli siyasi güclərlə bağladığı “ilaf” adlanan razılaşmalar, ticarət üçün təhlükəsizliyi təmin etmişdir. Qureyşin Kəbənin xidmətçiləri kimi hörmət sahibi olması və Fars-Roma qarşıdurmasında bitərəf qalması isə onların ticarətdə üstünlük qazanmasına səbəb olmuşdur.

Kəbənin müqəddəsliyi və Haram aylar: Kəbə, Həzrət İbrahim (ə.s) və İsmayıl (ə.s) dövründən bəri müqəddəs bir ibadət məkanı kimi qəbul olunurdu. Zamanla bütpərəstliyin təsiri artsa da, Kəbənin müqəddəsliyi qorunurdu. Zilqədə, Zilhiccə, Məhərrəm və Rəcəb ayları “Haram aylar” sayılırdı – bu aylarda döyüş və qan tökülməsi qadağan idi. Bu dövrdə hacılar rahat şəkildə Məkkəyə gəlir, bu isə ticarət və iqtisadi fəaliyyətin canlanmasına səbəb olurdu.

Hılful-Fudul (Ədalət və Vicdan İttifaqı): Həzrəti Peyğəmbərin (sav) gənc yaşlarında qatıldığı bu birlik, Məkkəyə gələn yerli və xarici tacirlərin haqsızlığa məruz qaldığı hallarda onların hüquqlarının qorunmasını hədəfləyirdi. Bu ittifaq, Məkkədə ədalətli ticarət mühitinin formalaşmasına töhfə verirdi.

Ticarət infrastrukturu və şəhər idarəsi: Haram aylarda Ukaz, Məcnə və Zülməcaz kimi panayırlar canlanırdı. Bu panayırlar böyük ticarət mərkəzləri kimi fəaliyyət göstərirdi. Məkkədə yerləşən Darün-Nədvə adlı məclis Qureyşin ağsaqqallarının toplandığı, əhəmiyyətli qərarların verildiyi siyasi mərkəz idi. Bu baxımdan Məkkə aristokratik xüsusiyyətlərə malik bir şəhər dövləti formasını almışdı.

Digər bölgələr və iqtisadi fəaliyyət növləri

Mədinə (Yəsrib): Hicrətdən əvvəlki adı Yəsrib olan bu şəhər, təxminən 10-20 min nəfərlik əhaliyə sahib idi. Məkkə ilə müqayisədə daha münbit torpaqları olan bu bölgədə xurma, buğda, arpa və çuğundur kimi məhsullar becərilirdi. Əlavə olaraq, maldarlıq da geniş yayılmışdı. Şəhərin ilkin sakinlərini Yəməndən gəlmiş ərəb qəbilələri və xeyli sayda yəhudi icması təşkil edirdi.

Taif: Dəniz səviyyəsindən yüksək yerləşdiyi üçün üzüm, şaftalı, əncir və sitrus meyvələri kimi məhsulların yetişdirilməsi üçün əlverişli idi. Bundan əlavə, at və dəvə yetişdiriciliyi də bölgədə mühüm təsərrüfat sahəsi sayılırdı.

Peşələr və sənətlər: O dövrün şəhərlərində müxtəlif sənət sahələri mövcud idi: dərzilik, toxuculuq, dəricilik, dəmirçilik, quyu və divar ustalığı, zərgərlik və s.

Pul və mübadilə: Əsasən əmtəə mübadiləsinə əsaslanan iqtisadi münasibətlər hökm sürsə də, müəyyən qədər pul dövriyyəsi də vardı. Bölgədə Bizansa məxsus qızıl dinarlar və Sasani İmperiyasının gümüş dirhəmləri işlədilirdi. İslam dövrünə qədər yerli İslam pulları mövcud deyildi.

Ticarət ortaqlıqları və ədalətsiz praktikalar

Mudaraba: Əmək və sərmayənin birləşdirildiyi bu ticarət modeli, cahiliyyə dövrü ərəbləri arasında məlum idi. Risklərin bölüşdürülməsi məqsədi ilə bu sistem tətbiq olunurdu. Ticarətdə uğursuzluğa düçar olan bir tacirin səhraya çəkilib ölümünü gözləməsi, dövrün şərəf anlayışının bir nümunəsi idi.

Ədalətsiz ticarət formaları: O dövrdə faiz (riba) və borcla insanları kölə halına salan istismar formaları geniş yayılmışdı. İslamın sonradan qadağan etdiyi bəzi ədalətsiz ticarət növlərinə aşağıdakılar daxildir:

• Münabəzə: Satıcıya daş atmaqla malı almaq öhdəliyinin yaranması.

• Mülaməsə: Sadəcə mala toxunmaqla alış-verişin tamam sayılması.

• Nəcəş: Ticarətdə üçüncü şəxsin müştəri kimi davranaraq süni şəkildə qiyməti qaldırması.