Qacarların Sonu və Pəhləvilərə Keçid
Qacarlar dövrünün sonlarında İran dövləti ciddi dağınıqlıq içində idi. Rəsmi olaraq Birinci Dünya Müharibəsində neytral qalsa da, ölkənin şimalı rusların, cənubu isə ingilislərin nəzarəti altına düşmüşdü. Bu xarici müdaxilələr daxildəki gərginliyi daha da artırdı. Xüsusilə, kürdlər, bəxtiyarilər və digər tayfa birlikləri ilə Azərbaycan və Türkmənistan kimi bölgələrdə mərkəzi hakimiyyətə qarşı parçalanma meyilləri gücləndi. İran təxminən otuzdan çox etnik qrupun bir araya gəldiyi və bölgələr üzrə sıx şəkildə yerləşdiyi mürəkkəb bir sosial coğrafiyaya sahib idi və bu, təbii olaraq mərkəzi dövlətin idarəçiliyini çətinləşdirirdi.
Belə dönəmlər adətən güclü fərdi fiqurların önə çıxmasına zəmin yaradır. Məhz bu siyasi və sosial qarışıqlıq fonunda, XX əsrin əvvəllərində rusların nəzarətində olan kazak briqadasında sıravi bir zabit kimi xidmət edən Rza xan adım-adım yüksəlməyə başladı. Ordudakı təcrübəsi və iradəsi onu tədricən komandanlığa qədər gətirdi. Əslən sonradan farslaşan bir icmadan gəlməsinə baxmayaraq, ordunun iş dilinin türk dili olması səbəbilə Rza xan mükəmməl türkçə danışa bilirdi. Hətta 1934-cü ildə Atatürklə görüşü zamanı aralarında tərcüməçisiz dialoqlar olmuşdu.
Rza xan, nə rusları, nə də ingilisləri narahat etmədən mövqeyini gücləndirməyə başladı. Kazak briqadasının dəstəyi ilə tayfa qiyamlarını yatırdı və bu, onun nüfuzunu artırdı. Bu nüfuzun artması ilə birlikdə əvvəlcə baş komandan, sonra müdafiə naziri, daha sonra isə baş nazir oldu. Nəhayət, Qacar sülaləsinin son nümayəndəsi Əhməd Şahı ölkədən çıxmağa məcbur etdi. Əhməd Şah Avropaya sürgünə göndərildi. 1925-ci ildə isə, məclis qərarı ilə monarxiyanı ləğv edib özünü şah elan etdi. Bu hadisə, müəyyən mənada Atatürkün Osmanlı sülaləsini ləğv etməsinə bənzəyirdi.
Rza Şah Pəhləvi Dövrü (1925–1941)
Taxta keçdikdən sonra Rza Şah sürətli modernləşmə siyasətinə başladı. Bu mərhələdə Atatürklə yaxın münasibətlər qurdu və Türkiyədə həyata keçirilən islahatları nümunə götürdü. Geyim və idarəetmə sahəsində ciddi dəyişikliklər etdi. Təqvim və əlifbanı dəyişməsə də, mülki, ailə və cəza qanunlarını Avropa hüququ əsasında yenidən tənzimlədi.
Rza Şah ölkəni sanki "dəmir yumruqla" idarə edirdi. İranda etnik və məzhəbi müxtəlifliyin yaratdığı parçalanmanın qarşısını yalnız avtoritar idarəetmə ilə almağın mümkün olduğuna inanırdı. Atatürklə olan dostluğu və bu əlaqədə Tehran səfiri Məmdüh Şövkət Esənin də rolu diqqətəlayiqdir.
1930-cu illərin sonlarına qədər Rza Şah ölkəni sabit şəkildə idarə etməyi bacardı. Lakin İkinci Dünya Müharibəsi başlayanda vəziyyət dəyişdi. İran bu müharibəyə birbaşa qatılmasa da, Almaniya ilə olan mədəni və siyasi yaxınlıq – xüsusilə "ari irq" ideologiyası – onun sonunu gətirdi. 1941-ci ildə, müttəfiqlər – yenə də şimaldan Sovetlər, cənubdan isə İngilislər – İranı işğal etdilər. Nəticədə Rza Şah ölkədən sürgün olundu və yerinə oğlu Məhəmmədrza Pəhləvi taxta çıxarıldı.
Məhəmmədrza Şah Pəhləvi Dövrü (1941–1979)
Məhəmmədrza Şah təxminən 38 il ölkəyə rəhbərlik etdi. Onun sonu atasından daha dramatik oldu. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra güclənən Sovetlərin İran üzərində təsiri artdı. Hətta Sovet dəstəyi ilə iki müstəqil "xalq respublikası" quruldu: biri Mahabadda (Kürd Respublikası - Məhabad), digəri isə Təbrizdə (Azərbaycan Xalq Respublikası). Bu təşəbbüslər açıq şəkildə Qərb yönlü Şaha qarşı təzyiq vasitəsi idi.
Müharibədən sonrakı dövr həm də müstəmləkəçilikdən azadlaşma dövrü idi. Dünya milliyyətçilik dalğası ilə çalxalanır, imperiyalar parçalanırdı. İran da bu axından təsirləndi. Müstəqillik və milli sərvətlərin qorunması ideyaları güclənməyə başladı. Bu prosesin içində, hüquq təhsilli və təcrübəli siyasətçi Məhəmməd Musəddiq ön plana çıxdı. Milliyyətçi bir blokun rəhbərliyində Musəddiq 1951-ci ildə İran neftinin milliləşdirilməsi qərarını verdi. Bu qərar, xüsusilə İngiltərə kimi Qərb gücləri üçün ciddi bir sarsıntı idi. Musəddiq bir müddət Şahı ölkədən uzaqlaşdıraraq özü baş nazir oldu.
Bu qərarı ləğv etmək mümkün olsa da, ictimaiyyət içindəki milliyyətçilik artıq kök salmışdı. İngilislər əvvəlcə təkbaşına Musəddiqə qarşı hərbi çevriliş etməyə cəhd etdilər, amma uğursuz oldular. Daha sonra isə ABŞ-la birlikdə (Kermit Ruzvelt başda olmaqla) daxili qüvvələrlə – bəzi üləmalar və iri kapital sahibləri ilə işbirliyi quraraq – Musəddiqi devirdilər. Musəddiq ev dustaqlığına məhkum edildi, Şah isə sürgündən qayıdaraq yenidən hakimiyyəti ələ aldı.
1953–1979-cu illər arası İran, bölgədə demək olar ki, Amerikanın "polis gücü" rolunu oynamağa başladı. Şah bu illərdə istənilən müxalif səsi boğmağa çalışdı – kommunistlərdən tutmuş milliyyətçilərə və üləmaya qədər hər kəs təzyiq altına alındı.
1960-cı illərin əvvəlində “Ağ İnqilab” adı ilə bir sıra islahatlar başladı. Bu islahatlara torpaq bölgüsü və qadınlara seçki hüququ da daxil idi. Xüsusilə dini fondların torpaqlarının alınması və qadınların siyasi sahəyə daxil olması, bəzi din alimlərinin ciddi etirazına səbəb oldu. Ayətullah Bürucerdinin vəfatından sonra ön plana çıxan dini liderlər (o cümlədən Məraşi, Qolpayiqani və Şəriətmədari) bu siyasətləri sərt şəkildə tənqid etdilər.
Amma ən sərt çıxışları Ayətullah Ruhullah Xomeyni etdi. Qumda verdiyi dərslərdə Şahın siyasətlərini açıq şəkildə tənqid etməyə başladı. Bu isə sonda onun həbsinə səbəb oldu. 1964-cü ildə Xomeyni əvvəlcə Ankaraya, oradan isə Bursaya göndərildi. Burada yerli dindarların dəstəyi ilə bir müddət qaldı, lakin İran hökuməti onun oradan da çıxarılmasını istədi. Nəticədə 1965-ci ildə Nəcəfə köçdü.
Nəcəf dövrü Xomeyninin siyasi düşüncələrinin formalaşdığı mərhələ oldu. 1970-ci illərdə verdiyi "İslam Hökuməti" dərslərində “Vilayəti Fəqih” nəzəriyyəsini sistemləşdirdi. Bu, o dövrə qədər Şiə dünyasında siyasi məsələlərə münasibətdə dominant olan passiv yanaşmaya ciddi bir alternativ idi. Xomeyninin bu fikirləri artıq İran daxilində də dinamik şəkildə yayılmağa başlamışdı.
Onun İranda qalan tələbələri və tərəfdarları – Ayətullah Murtəza Mütəhhəri, Ayətullah Taleqani, Ayətullah Bihişti, Hüccətülislam Xamenei və Haşimi Rəfsəncani kimi şəxslər – həm dini çevrələrdə, həm də xalq arasında ciddi təsir gücünə sahib idilər. Digər tərəfdən, Əli Şəriətinin daha fəlsəfi və modern yanaşmaları da, xüsusilə gənclər və şəhərli orta təbəqə içində ideoloji zəmin yaradırdı. Və beləcə, İran İslam İnqilabına doğru gedən yol yavaş-yavaş formalaşırdı.
Xomeyni-nin fikirləri və ardıcıllarının fəaliyyəti nəticəsində 1970-ci illərin sonuna doğru İran cəmiyyətində gərginlik daha da artmağa başladı. İqtisadi böhran, sosial ədalətsizlik, siyasi repressiyalar və ABŞ-a bağlı rejimə qarşı ümumi narazılıq getdikcə geniş kütlələri öz təsiri altına aldı. Xomeyni sürgündə olsa da, onun kasetlə yazılmış xütbələri və məktubları İran daxilində gizli yollarla yayılır, camaat arasında ümumi etiraz əhval-ruhiyyəsini gücləndirirdi.
1978-ci ilin yanvar ayında Qum şəhərindəki nümayişlər və onlara qarşı hökumət qüvvələrinin sərt müdaxiləsi, ardınca Təbəs, Təbriz və digər şəhərlərdəki etirazlar dalğavari şəkildə yayılmağa başladı. Xüsusilə "Qara Cümə" kimi tanınan 1978-ci ilin 8 sentyabr tarixində Tehranda yüzlərlə etirazçının öldürülməsi, cəmiyyətin səbr qabını daşırdı. Artıq xalq kütlələri təkcə islahat deyil, rejimin tamamilə dəyişdirilməsini tələb edirdi.
Bu dövrdə Xomeyni İraqdakı Nəcəf şəhərindən Fransanın Nofl-le-Şato qəsəbəsinə köçürüldü. Fransa rejiminin sərbəst fəaliyyətinə mane olmaması onun İranla rabitəsini asanlaşdırdı və fikirlərini beynəlxalq mediada daha geniş yaymağa imkan verdi. Xomeyni buradan verdiyi bəyanatlarla həm İran xalqına, həm də dünya ictimaiyyətinə birbaşa xitab edirdi. Bu dövrdə artıq onun rəhbərliyi altında vahid ideoloji xətt formalaşmış, müxtəlif sosial və dini təbəqələr onun ətrafında birləşmişdi.
1979-cu ilin fevral ayında Şah rejimi artıq bütün legitimliyini itirmişdi. Şah yanvar ayında ölkəni tərk etdi və bir neçə həftə sonra, fevralın 1-də Ayətullah Xomeyni xalqın coşqusu ilə İrana qayıtdı. Tehrana qayıdışı ilə bərabər, artıq yeni bir dövrün başlandığı açıq şəkildə bəlli idi. Fevralın ortalarında Şahın qoyduğu baş nazir Şəpurdəxti devrildi, İslam İnqilabı Rəhbərliyi və Xomeyninin təsis etdiyi müvəqqəti hökumət tərəfindən idarə edilməyə başlandı.
Beləcə, onilliklər boyu davam edən mərkəzdənqaçma meylləri, siyasi zülm və xarici müdaxilələrin doğurduğu dərin sosial təbəddülatlar nəticəsində İranda monarxiya devrildi və yerinə tamamilə fərqli bir siyasi sistem – "İslam Respublikası" quruldu. Bu sistemin əsasında isə Xomeyninin nəzəri olaraq qurduğu "Vilayəti-Fəqih" ideyası dayanırdı. Artıq din və dövlət, keçmişdəki kimi ayrı-ayrı sahələr deyil, eyni ideoloji mərkəzin idarəsində olan bir bütövlük kimi təqdim olunurdu.
İran İslam İnqilabı, təkcə İranın daxilində deyil, bütün İslam dünyasında və qlobal siyasətdə dərin təsirlər doğurdu. Bu inqilab, XX əsrin sonunda baş verən nadir kütləvi xalq hərəkatlarından biri olmaqla yanaşı, dini rəhbərlik altında qurulmuş bir dövlət modelinin də praktik nümunəsinə çevrildi. Həm daxili dinamika, həm də beynəlxalq münasibətlər baxımından Yaxın Şərq regionunda yeni bir səhifənin açılması da məhz bu hadisə ilə bağlıdır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder