İnqilabdan Sonra İran | Müasir Orta Şərq Tarixi - 8

İran İslam İnqilabı – Eskatoloji Dalğasının Üçüncü Mərhələsi və Sistemin Qurumsallaşması

1979-cu ildə baş verən İran İslam İnqilabı, həm tarixi baxımdan, həm də qlobal təsir baxımından XX əsrin ən mühüm hadisələrindən biri hesab olunur. O, bəzi mütəxəssislər tərəfindən bəşər tarixindəki üç böyük eskatoloji (yəni gələcəyə yönəlik qurtuluş ideyası daşıyan) inqilabdan biri kimi qiymətləndirilir. Digərləri isə 1789 Fransız İnqilabı və 1917 Bolşevik İxtilalıdır. Bu inqilabların ortaq cəhəti, sadəcə siyasi rejim dəyişikliyi deyil, həm də yeni insan modeli və cəmiyyət nizamı təqdim etmə iddiasıdır.

Fransız və Bolşevik inqilablarının izi ilə

Fransız İnqilabı “azadlıq, bərabərlik, qardaşlıq” şüarları ilə sekulyar cəmiyyətin əsaslarını qoydu və millətçilik ideyasını gücləndirdi. Bolşevik İxtilalı isə proletar sinfinin hakimiyyətə gəlişini, sinifsiz cəmiyyət arzusunu və anti-imperialist diskursu beynəlxalq səviyyəyə daşıdı. Bu ideyalar Çin, Kuba, Afrika və Avropanın müxtəlif bölgələrində sosialist və kommunist hərəkatlara təkan verdi.

İran inqilabının özünəməxsusluğu və ilk təsirləri

İran İslam İnqilabı isə həm dini, həm də siyasi baxımdan fərqli bir hadisə idi. İlk mərhələdə sadəcə şiə icmalarına deyil, bütün İslam dünyasına ünvanlanmış bir hərəkat kimi təqdim edildi. Bu səbəbdən də təkcə İranda deyil, Şafii kürdlər, sünni ərəblər, “İxvan” təşkilatları, Nigeriyadan İndoneziyaya qədər müxtəlif İslam cərəyanları və hətta Sovetlər İttifaqındakı müsəlman icmaları arasında da rezonans doğurdu.

Lakin bu geniş rezonans zamanla zəifləməyə başladı. Xüsusilə Ayətullah Xomeyninin 1982-ci ildə Həma qırğınında Hafiz Əsəd rejiminə verdiyi dəstək bir çoxlarını məyus etdi. Bu dəstək, əslində, İran-İraq müharibəsi zamanı Suriyanın siyasi mövqeyi və İran neftinin bu ölkə üzərindən daşınması ilə izah edilə bilsə də, inqilabın idealları ilə praktik reallıqlar arasındakı uçurumu göstərdi.

İnqilabın içindəki təmizləmələr və struktural dəyişikliklər

Həqiqətdə isə 1979-cu il inqilabı İslamçılardan ibarət dar bir qrupun hərəkatı deyildi. Şah rejiminə qarşı çıxan müxtəlif ideoloji cərəyanlar – solçular, milli azadlıq tərəfdarları, modernistlər və başqaları – bu prosesdə iştirak etmişdi. Lakin qısa zaman ərzində bu qrupların çoxu sistemdən uzaqlaşdırıldı, ya fiziki, ya da siyasi cəhətdən təsirsizləşdirildi. Məsələn, Ayətullah Şəriətmədari kimi nüfuzlu şəxslər kənarlaşdırıldı, Beheşti və Bahanər kimi əsas fiqurlar isə sui-qəsdlərlə öldürüldü.

Eyni zamanda, paralel institutlar formalaşdırılaraq inqilabın ruhuna uyğun yeni bir idarəçilik strukturu quruldu. Rəsmi ordu olan "Ərteş"lə yanaşı "Sepah" – yəni İnqilab Keşikçiləri yaradıldı. Bu qurum təkcə hərbi güc deyildi; iqtisadi, siyasi, təhlükəsizlik və hətta mədəni sahədə də təsirli bir mərkəzə çevrildi. Müxtəlif təhlükəsizlik orqanlarının paralel strukturları, tək hakimiyyətə yönəlmiş təmizləmə proseslərini daha da sürətləndirdi.

İran-İraq müharibəsi və liderlik dəyişikliyi

İnqilabın ardınca 1980-ci ildə başlayan və 8 il davam edən İran-İraq müharibəsi həm ölkə daxilindəki konsolidasiyanı gücləndirdi, həm də xarici təzyiqlərə qarşı xalqın müqavimətini artırdı. Müharibənin sonunda Xomeyninin “sanki bir qədəh zəhəri içdim” sözləri ilə ifadə etdiyi sülh razılaşması, onun üçün ağır bir qərar olmuşdu.

1989-cu ildə Xomeyninin vəfatından sonra onun yerinə Ali rəhbər vəzifəsinə Hüccətülislam Seyid Əli Xamenei gətirildi. Hələ o zaman dini baxımdan “Mərcei-Təqlid” səviyyəsində sayılmayan Xamenei, Rafsancani kimi güclü fiqurların dəstəyi ilə rəhbər oldu. Xameneinin özü də bu məsuliyyəti dini yetkinlik deyil, siyasi zərurət kimi qəbul etdiyini açıq şəkildə ifadə etmişdi. Onun dini nüfuzu, xüsusilə Qum alimləri qarşısında uzun müddət zəif qaldı.

Sistemin totalitarlaşması və cəmiyyətin mövqeyi

İran İslam İnqilabı ilk illərdəki müxtəlifliyi və dinamikliyi sonradan itirdi və 1983-cü ildən etibarən daha totalitar bir istiqamətə yönəldi. Bu mərhələdə sistem, sadəcə siyasi nəzarət deyil, eyni zamanda insan həyatının bütün sahələrinə müdaxilə edən bir modelə çevrildi. “Homo sovieticus” ideyasına bənzər şəkildə, inqilabın ideallarına uyğun bir vətəndaş tipi formalaşdırılmağa çalışıldı.

Bununla belə, bu gün İran rejimini təkcə repressiv bir aparat kimi qiymətləndirmək natamam olar. Bəzi müşahidəçilərin iddia etdiyi kimi, cəmiyyətdə %80-90 nisbətində rejimə qarşı bir kütlə və onu idarə edən %5-10-luq bir elitadan ibarət struktur yoxdur. Əlbəttə, böyük şəhərlərdə, xüsusilə Tehranın şimalında narazılıq daha açıq görünür, lakin bu səslərin gur çıxması onların say çoxluğu ilə yox, informasiya imkanları ilə bağlıdır. Əksinə, kəndlərdə, kiçik şəhərlərdə və əyalətlərdə inqilaba və onun gətirdiyi sistemə dəstək hələ də kifayət qədər güclüdür.

Əgər ciddi bir islahat paketi ilə bu rejimin davam edib-etməməsi məsələsi üzrə bir referendum keçirilsəydi, ehtimal ki, əhalinin böyük əksəriyyəti – bəlkə də 80%-dən çoxu – sistemin davamını dəstəkləyərdi. Bu isə onu göstərir ki, İran cəmiyyətində İslam İnqilabının hələ də canlı bir sosial dayağı var.