Səfəvilərin 1730–40-cı illərdə əfqan hücumları nəticəsində süqutu ilə İranda uzun sürən qarışıqlıq dövrü başladı. Bu çətin mərhələdə önə çıxan sərkərdələrdən biri Nadir Şah Əfşar oldu. O, ölkəni sərt üsullarla idarə etsə də, ölümündən sonra İran müxtəlif hakimiyyət parçalanmalarına səhnə oldu. Əfşarlar, Zəndlər və yerli bəyliklər bir-biri ilə mübarizə aparırdı. Bu parçalanmış vəziyyətə son qoyan güc isə 1796-cı ildə Ağa Məhəmməd Xan Qacarın Zənd və Əfşar hakimiyyətini aradan qaldırması ilə meydana çıxdı. Anadolu mənşəli bir tayfa olan Qacarlar, əvvəlcə Gəncəyə, daha sonra isə Səfəvilər tərəfindən Xorasana köçürülmüşdülər. Onların qurduğu Qacar dövləti Tehranı paytaxt elan edərək güclənməyə başladı.
Qacarlar təxminən 130 il hakimiyyətdə qaldılar. Lakin bu dövr, İran tarixində dövlətin ən zəif olduğu mərhələlərdən biri kimi yadda qaldı. Avropa qarşısında geri qalındığının fərqinə varıldıqda aparılan islahat cəhdləri nəticəsində böyük xarici borclanma baş verdi. Dövlət, öz xərclərini qarşılamaq üçün tütün inhisarı, liman idarələri və gömrükləri xarici dövlətlərə və şirkətlərə girov qoydu. Bu isə dövləti iqtisadi baxımdan çökdürdü, yarı-müstəmləkə vəziyyətinə saldı. Məsələn, 1820-ci illərdə imzalanan Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri ilə Qafqaz və Türkmənistan Rusiyanın nüfuz dairəsinə keçdi, əsrin sonlarında isə İngiltərənin təsiri artmağa başladı.
Dövlətin bu zəifliyi, ictimai boşluq yaratdı və bu boşluğu dolduran əsas qüvvə – üləma oldu. Əgər Səfəvi dövründə din xadimləri daha çox sarayla bağlı idilərsə, Qacarların zəif hakimiyyəti dövründə üləma xalqın gözündə müstəqil bir gücə çevrildi. Bu güclənmənin arxasında isə şiə fiqhində mühüm yer tutan bir prinsip dayanırdı: yaşayan bir “mərceyi-təqlid”ə tabe olmaq zərurəti.
Sünnilikdən fərqli olaraq, şiə təlimində möminlər dini məsələlərdə yaşayan və müasir məsələlərə hökm verə bilən böyük bir müctəhidə – yəni mərceyə – tabe olmalıdır. Bu səbəblə milyonlarla şiə bir neçə böyük Ayətullahı öz dini rəhbəri kimi qəbul edirdi. Bu isə dini liderlərin sadəcə mənəvi deyil, sosial və siyasi sahədə də təsir gücünü artırırdı. Çünki bu liderlərin arxasında milyonlarla insan vardı və bu kütləvi dəstək, istər-istəməz siyasi gücə çevrilirdi.
Üləmanın güclənməsində rol oynayan digər bir amil isə maddi qaynaqlar idi. Mərce ilə təqlid edənlər arasında yalnız mənəvi bağ yox, eyni zamanda maliyyə axını da var idi. Müqəllidlər – yəni təqlid edənlər – xumus və zəkat kimi dini vergilərini mərceyə ödəməli idilər. Milyonlarla insandan toplanan bu vəsaitlər sayəsində böyük vəqflər, təsisatlar, hətta müasir anlamda deyilsə, biznes imperiyaları formalaşmağa başladı. Bu iqtisadi güc, üləmanı təkcə dini və siyasi deyil, həm də maliyyə baxımından dövlətlə rəqabət apara biləcək bir sinfə çevirdi.
Bütün bu prosesin konkret və tarixi nəticəsini 1892–1893-cü illərdə baş verən məşhur Tütün Hərəkatında görürük. Nasirəddin Şah islahatlar aparmaq və xarici səfərləri maliyyələşdirmək üçün ölkədəki tütün inhisarını bir İngilis şirkətinə vermişdi. Bu qərar isə yerli tütün tacirlərinin ciddi etirazına səbəb oldu. Dövlətin zəifliyini bilən tacirlər üləma ilə ittifaq quraraq Nəcəf şəhərində yaşayan və dövrünün nüfuzlu Ayətullahlarından biri olan Mirzə Həsən Şiraziyə müraciət etdilər.
Mirzə Şirazi, “İmam Mehdinin əmri ilə bu gündən etibarən tütün içmək haramdır” şəklində bir bəyanat verdi. Bu bəyanat inanılmaz təsir göstərdi. Cəmiyyətin geniş təbəqələri – hətta saray qadınları belə – tütünü tərk etdi. Bu geniş müqavimət Nasirəddin Şahı çətin vəziyyətə saldı və nəticədə şah tütün müqaviləsini ləğv etmək məcburiyyətində qaldı.
Bu hadisə göstərdi ki, xalqın gözündə dini rəhbərlərin fətvaları sadəcə dini deyil, eyni zamanda siyasi təlimat kimi qəbul olunurdu. Qacar dövrünün sonlarında, xüsusilə 1905–1911-ci illər arasındakı məşrutə hərəkatında da üləma eyni gücü yenidən ortaya qoydu. O dövrdə Ayətullahlar və Hüccətülislamlar məclisdə təmsil olunmuş, əksəriyyəti monarxiyaya qarşı məşrutə tərəfdarı olmuşdu (lakin monarxiyanı müdafiə edənlər də vardı). Beləliklə, Qacarların son dövründə üləma həm siyasi, həm də iqtisadi baxımdan dövlətin paralelində möhkəm bir sinif halına gəldi.
Bu mərhələ, İran tarixində din adamlarının sadəcə dini deyil, həm də siyasi və iqtisadi həyatda necə həlledici rol oynaya bildiyini göstərən mühüm bir dövrdür. Bu proses, sonralar Rza Şahın hakimiyyəti ilə yeni bir mərhələyə qədəm qoysa da, üləmanın təsiri İran cəmiyyətində uzun illər boyu davam etdi.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder