Səfəvi Dönəmində İran | Müasir Orta Şərq Tarixi - 5

İran tarixində dövlət, cəmiyyət və din arasındakı əlaqə yüzillərdir davam edən dərin bir xətt üzrə inkişaf etmişdir. Sasanilər dövründə dövlətin zərdüştilik vasitəsilə cəmiyyəti nəzarətdə saxlaması yalnız bir idarəçilik forması deyildi, bu model sonradan Səfəvilər və nəhayət 1979-cu il İslam İnqilabından sonra yaranan İran İslam Respublikası kimi rejimlərə də siyasi mədəniyyət olaraq miras qaldı.

Ərəb fəthlərindən sonra İran ərazisi təxminən iki əsr boyunca "səssizlik və dağınıqlıq" mərhələsi yaşamışdır. Bu dövr, məşhur tarixçi Əbdülhüseyn Zərrinkub tərəfindən dərindən tədqiq olunmuşdur. Lakin bu uzun sükutun ardından Xorasan bölgəsində ilk dəfə iranlılar öz dövlətlərini qurdular: Səffarilər və Samanilər. Daha sonra isə bu bölgədə Qəznəvilər kimi türk mənşəli sülalələr meydana çıxdı. Qəznəvilər əsasən Hindistan və Əfqanıstana yönəlmişdilər. Onları Dəndəkan döyüşündə məğlub edən Səlcuqlar isə daha strateji şəkildə qərbə irəlilədilər. Bu qərbə yönəliş son nəticədə Osmanlılara və oradan da müasir Türkiyə Respublikasına qədər uzanacaq bir tarixi axının əsasını qoydu.

Həmin dövrlərdə Bağdadda Abbasi xilafəti mövcud idi, lakin bu xilafət daha çox simvolik bir gücə çevrilmişdi. Əsl hakimiyyət bölgəyə hakim olan hərbi güclərin əlində idi. Bu siyasi tablo iki böyük hücumla dəyişdi: birincisi 1054–1055-ci illərdə Toğrul bəyin rəhbərliyində Səlcuqluların Bağdada daxil olub xilafətin nəzarətini ələ keçirməsi; ikincisi isə 1230-1240-cı illərdə monqolların Orta Asiya və Mavəraünnəhr üzərindən Bağdada gəlib xəlifəni öldürməsi oldu. Bu monqol yürüşünü 1260-cı ildə Ayn Calut döyüşündə Məmlük komandanı Sultan Baybars dayandırdı.

Sonrakı dövrlərdə monqolların tədricən islamlaşması və yerli mədəniyyətlərlə qarışaraq İlxanilər kimi şiə və türk xüsusiyyətlərini daşıyan dövlətlər qurması müşahidə olundu. Ardınca Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu kimi sünni türk dövlətləri bu bölgədə hakim oldular. XV əsrin sonlarına doğru, hələ yeniyetmə yaşlarında olan Şah İsmayıl səhnəyə çıxaraq İran tarixinin istiqamətini tamamilə dəyişdi.

Səlcuqlulardan tutmuş Qaraqoyunlu və Ağqoyunlulara qədər İran coğrafiyasında sünnilik, xüsusilə Şafii fiqhi hakim idi. Hətta Şah İsmayılın babası Şeyx Səfi də sünni bir mürşid idi və Ərdəbildəki Səfəviyyə təkkəsinin başçısı olaraq fəaliyyət göstərirdi. Bu təkkənin Azərbaycan, Ermənistan və Anadoluda mürid və təbliğçiləri vardı. Misal üçün, Aksarayda Somuncu Baba, Ankarada Hacı Bayram Vəli kimi simalarla bu əlaqə özünü göstərirdi. Bu durum o dövrə qədər İran-Anadolu əlaqələrinin sünni-şafii zəmində davam etdiyini göstərir.

Lakin Şah Cüneyd və Şah Heydər dövründən etibarən (XV əsrin ortaları) bu təkkə daxilində şiələşmə meylləri güclənməyə başladı. Təbliğçilər artıq şiəlik adına fəaliyyət göstərir, bu isə Osmanlı sarayında da narahatlıqla izlənilirdi. Məsələn, Şah Cüneydin Anadolunun içlərinə qədər ordu yığıb bir çox bölgədən keçərək əlaqələr qurması, artıq Səfəvi təkkəsinin sadəcə mənəvi deyil, siyasi hədəflər güddüyünü ortaya qoyurdu.

Təxminən 30-40 il davam edən bu şiələşmə mərhələsi Şah İsmayıl ilə birlikdə açıq şəkildə dövlətləşmə prosesinə keçdi. İsmayılın anası Ağqoyunlu sülaləsindən olduğu üçün siyasi baxımdan da əhəmiyyətli bir şəxs idi. Bu dövrdə maraqlı bir hal da ortaya çıxdı: İranın tarixində mövcud olmuş batini və hüluli kimi inanclar Şah İsmayılın timsalında şiə pərdəsi altında yenidən səhnəyə çıxdı. Məsələn, "İsmayıl donunda Əli" kimi ifadələr bu mistik və bir qədər də heterodoksal inanc sistemlərini əks etdirirdi.

İsmayıl gəncliyini Deyləm bölgəsində – tarixdə Təbəristan olaraq bilinən, Alamut və Həsən Sabbah kimi ismaili və batini mərkəzlərinin yerləşdiyi ərazidə keçirmişdi. Təhsilini bitirdikdən sonra siyasi təhlükələrdən qorunmaq məqsədilə Təbrizə gətirilmiş və orada taxta çıxarılmışdı.

Şah İsmayılın Təbrizdə taxta çıxması ilə birlikdə Qızılbaşlıq hərəkatı formalaşmağa başladı. Səfəvilərin əhatəsində olan bölgələrdə – şərqdə Özbəklər, qərbdə isə Osmanlılar və Ağqoyunlu mirasçıları ilə qarşı-qarşıya gəlmək qaçılmaz idi. Belə bir mühitdə mövcudluğunu qorumaq üçün Səfəvilər İranın yerli kimliyinə əsaslanan, reaksiyonar bir dini-mədəni model qurmaq məcburiyyətində idilər. Bu da onlara 12 İmam şiəliyini mərkəzləşdirmə zərurətini gətirdi.

Şah İsmayılın hakimiyyəti illərində baş verən şiələşmə prosesi çox sürətli və sərt idi. Azərbaycan bölgəsi – əsrlərlə sünni-şafii ənənəsinə malik bir ərazi – bir neçə il içində şiəliyə çevrildi. Bu proses yalnız İranla məhdudlaşmadı, Anadolu, Qafqaz və İraqın şimalı kimi ərazilərə də yayılmağa başladı. Səfəvilər bu yeni dövlət modelini qurarkən Ağqoyunlu və Şirvanşahlar kimi əvvəlki dövlətlərin təcrübəsindən də istifadə etdilər.

Səfəvilərin sürətli yüksəlişi təbii olaraq Osmanlıların və Özbəklərin diqqətini çəkdi. Osmanlılar artıq Səfəvi təkkəsinin fəaliyyətlərini Şah Cüneyd və Şah Heydər dövründən etibarən izləməyə başlamışdılar. Şah İsmayıl isə həm Özbəkləri, həm yerli feodalları, həm də Şirvanşahları və Qaraqoyunlu mirasçılarını ard-arda məğlub edərək bir sıra sosioloji miflərin – "Yenilməz İsmayıl" obrazının – formalaşmasına səbəb oldu.

Lakin bu uğurlar Səfəvilərin Osmanlı gücünü yanlış qiymətləndirməsinə gətirib çıxardı. Osmanlı dövləti artıq İstanbulun fəthi ilə imperiya mərhələsinə keçmişdi və müasir silah texnologiyasını – xüsusilə topları – geniş şəkildə istifadə edirdi. Çaldıran döyüşü (1514) Səfəvilərin Osmanlı qarşısında məğlubiyyəti ilə nəticələnsə də, bu, onların süqutu olmadı. Əksinə, bu məğlubiyyət onları daha mütəşəkkil, daha institutsional bir imperiyaya çevrilməyə vadar etdi.

Bu dönüşüm üç əsas dayağa söykənirdi:

1. Ordu – Əvvəlki kimi tayfa və Qızılbaş bəylərinin nəzarətində olan parçalanmış hərbi güc əvəzinə mərkəzləşdirilmiş və dövlətə bağlı bir ordu qurulmalı idi. Qızılbaş bəyləri artıq o qədər güclü idilər ki, istəsəydilər Şahı belə dəyişə bilərdilər. Bu isə imperiya nizamına təhlükə idi.

2. Din – Təkkəvi, sufi, heterodoks bir dini strukturu bir kənara qoyaraq daha mərkəzçi, İmam Cəfər Sadiq və İmam Musa Kazım xəttində olan 12 İmam şiəliyi qurulmalı idi. Bunun üçün Cəbəli Amil bölgəsindən, xüsusən də Mühəqqiq Kərəki kimi alimlər İran dövlətinə gətirildi. Bu alimlər dövlətin nəzarətində olan, avtonomluğu olmayan bir ruhani sinif kimi fəaliyyət göstərdilər.

3. İdarəçilik və Bürokratiya – Səfəvilərin dövlətləşmə prosesində bürokratik quruluş da mühüm yer tutur. İlk mərhələlərdə daha çox yerli ağaların, qəbilə başçılarının və hərbi elitlərin əllərində cəmlənmiş idarəetmə funksiyaları, zamanla mərkəzi hakimiyyətin tələbi ilə tədricən dövlətə tabe bürokratik sistemə çevrilmişdir. Bu keçid prosesində əsas məqsəd, dövlətin yalnız qılınc gücü ilə deyil, həm də təşkilatlanmış idarəetmə strukturları ilə sabitliyini təmin etmək idi.
   

Səfəvilər bu məqsədlə, daha təcrübəli və sivil idarəetmə ənənəsinə malik olan fars və türk mənşəli məmurları sistemə daxil etmiş, sülaləyə sədaqətli yeni idarəçi təbəqə formalaşdırmağa çalışmışdılar. Bu prosesdə, xüsusilə fars dilində səlis və ədəb-ərkan sahibi olan “katib”lər və “vəzir”lər dövlət işlərinin aparılmasında mühüm rol oynamışlar. Beləcə, yalnız dini və hərbi deyil, inzibati baxımdan da daha sistemli və nizamlı bir imperiya qurulmuşdu.

Bu yeni quruluş, həm də dinin və ordunun səlahiyyətlərini balanslaşdırmağa yönəlmişdi. Çünki dini elita ilə hərbi elit arasında yaranan nüfuz mübarizəsi, mərkəzi hakimiyyət üçün zaman-zaman təhlükə mənbəyinə çevrilə bilərdi. Ona görə də dövlət başçısı – yəni Şah – həm dini nüfuzun himayədarı, həm də hərbi komandan kimi iki səlahiyyət arasında tənzimləyici mövqedə dayanmalı idi. Bu baxımdan, Səfəvilər dövründə dövlət başçısının həm zahiri, həm də batini mənalarda bir növ “ilahi kölgə” kimi təqdim olunması, yalnız ideoloji deyil, praktiki idarəetmənin də bir parçası idi.