Ərəb millətçiliyi dedikdə ağıla gələn ilk şeylərdən biri, onun 19-cu əsrin mürəkkəb tarixi şəraitində tədricən formalaşan bir anlayış olmasıdır. Bu millətçiliyin doğuluşu, yalnız daxili sosial dəyişikliklərin yox, həm də xarici təsirlərin məhsuludur.
Fransız İnqilabının Dolayı Təsiri
Ərəb millətçiliyinin düşüncə müstəvisində formalaşmasında Fransız İnqilabının (1789) dolaylı rolu inkarolunmazdır. Bu inqilab bir anda bütün dünyanı dəyişdirmədi, lakin millət anlayışını, xalq iradəsini və dövlət-din münasibətlərindəki dönüş nöqtələrini ortaya çıxardı. Avropa xalqları kimliklərini yenidən qurmağa başladılar. Bu dalğa son nəticədə Osmanlı cəmiyyətinə də çatdı. Necə ki, türklər milli kimliklərini formalaşdırmağa başladılar, ərəb coğrafiyasında da bu cərəyanın izləri hiss olunmağa başladı. Ərəb millətçiliyi, əslində, tam da bu məcrada doğulmağa başladı — 19-cu əsrin ortalarına doğru.
Avropa Güclərinin Birbaşa Müdaxiləsi
Ərəb coğrafiyasının milliyyətçi düşüncəyə yönəlməsində mühüm mərhələlərdən biri də Fransa ordularının 1798-ci ildə Napoleonun başçılığı ilə Misiri işğal etməsi oldu. Bu işğal, sanki orta əsrlərdən bəri Orta Şərqə ilk dəfə Avropa gücünün fiziki ayaq basması idi. Bu, həm simvolik, həm də praktiki mənada ciddi nəticələr doğurdu. Fransa ordusu Misirin strateji şəhərlərinə – Qahirə, İsgəndəriyyə, Süveyş – yeridikdən sonra Böyük Britaniya müdaxilə etdi və Fransanı bölgədən çıxardaraq öz nüfuzunu qurdu. Xüsusilə Süveyş Kanalının gələcəkdə Hindistana gedən ticarət yollarında oynayacağı rolu nəzərə alsaq, Misirin geosiyasi əhəmiyyəti daha aydın görünür. Avropa güclərinin bu aktiv iştirakı, ərəb bölgələrində “öz kimliyini” sorğulama ehtiyacını artırdı.
Kavalalı Mehmed Əli Paşa və Mərkəzdən Uzaq Gücün Yüksəlişi
Bu dövrdə Osmanlının Misirə təyin etdiyi vali – Kavalalı Mehmed Əli Paşa – tam anlamı ilə bir dönüş nöqtəsi oldu. Coğrafi baxımdan İstanbula uzaq olan bu vilayətdə, o, faktiki olaraq müstəqil bir idarə qurdu. Yalnız Misirdə deyil, Şamdan Hicaza qədər olan ərazilərdə də təsirini artırdı. Hətta zamanla Osmanlıya qarşı müstəqil siyasət yürütməyə başladı.
Bu yüksəlişin bir mərhələsi də Vəhhabi hərəkatına qarşı mübarizədə yaşandı. 18-ci əsrin sonlarında Nəcd bölgəsində meydana çıxan və Hənbəli fiqhi ilə daha sərt dini xətt izləyən Vəhhabilər, Kərbəlaya qədər hücum edərək minlərlə sünni və şiəni qətlə yetirmişdilər. Osmanlı mərkəzi hakimiyyəti bu hərəkatı birbaşa yatırda bilmədiyindən, məsuliyyəti Kavalalıya verdi. Kavalalının oğlu İbrahim Paşa bu vəzifəni uğurla yerinə yetirdi və nəticədə onların gücü daha da artdı. Hətta Osmanlı ilə açıq qarşıdurmaya gedərək Kütahya önlərinə qədər irəlilədi. Sonda Osmanlı güzəştə gedərək Şam və ətraf bölgələrin idarəsini Kavalalı ailəsinə buraxdı.
Ərəb Kimliyinin Suriya və Livan Coğrafiyasında Qaynaqlanması
Ərəb millətçiliyinin düşüncə bazasının formalaşdığı əsas məkan isə Suriya və Livan bölgələri oldu. Burada yaşayan ərəb mənşəli xristian aydınlar – Butrus əl-Bustani, Nasif əl-Yazici, Corc Zeydan kimi simalar – ərəb dilini və mədəniyyətini önə çıxaran əsərlər yazmağa başladılar. Müsəlmanlardan daha erkən bir şəkildə Qərb dünyası ilə əlaqəyə girə bilən bu aydınlar, Avropa təhsili və missioner məktəbləri vasitəsilə dünyagörüşlərini formalaşdıraraq ərəb milli düşüncəsinin ilk toxumlarını atdılar. Bu bölgə, necə ki türk millətçiliyində İdil-Ural aydınları (məsələn, İsmayıl Qaspıralı) aparıcı rol oynamışdısa, ərəb millətçiliyində də o rolu Livan-Suriya bölgəsi oynadı.
Osmanlının Mərkəzləşmə Siyasəti və Missionerlik Faktorları
19-cu əsrin ortalarında başlayan Tənzimat və İslahat Fərmanları ilə Osmanlı dövləti mərkəzləşmə siyasətinə keçdi. Daha əvvəl yerli zadəganlar və qəbilə başçıları ilə işləyən imperiya, artıq bölgələrə birbaşa İstanbuldan təyin olunan paşaları göndərməyə başladı. Bu isə xüsusilə ərəb torpaqlarında yerli nüfuz sahiblərinin narazılığına səbəb oldu. Yerli kimliklərin sıxışdırılması, mərkəzin bürokratik müdaxiləsi və bir növ “yad idarəçilərin” gətirilməsi, milli duyğuların alovlanmasına zəmin yaratdı.
Bu mərhələdə diqqətdən yayınmaması gərəkən başqa bir amil də Qərbdən gələn missionerlik fəaliyyətləridir. Xüsusilə protestant missionerlər tərəfindən açılan məktəblər, mətbəələr və xəstəxanalar, yerli xristian əhali arasında ciddi təsir yaratdı. Bu təsir yalnız dini yox, eyni zamanda mədəni və siyasi mahiyyət daşıyırdı. Avropalı dövlətlər (Fransa, İngiltərə, Almaniya, ABŞ) bölgədəki xristian azlıqlarla sıx əlaqə quraraq bir növ Osmanlının nüfuzunu zəiflətmək üçün onlara dəstək verdilər. Bu da ərəb millətçiliyinin yalnız daxili deyil, xarici faktorlarla da qidalandığını göstərir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder