Qədərə İman | İman Əsasları - 6

Anlaması Asan Olmayan Bir Həqiqət: Qədərə İman Məsələsi

İmanın əsas sütunlarından biri olan qədər məsələsi tarix boyu daim müzakirə olunmuş, anlaşılması çətin mövzulardan biri kimi qalmışdır. Məsələnin dərinliyi, Allahın sonsuz elmi ilə insanın məhdud biliyi arasındakı fərqdən qaynaqlanır. Sonsuz elm sahibinin yaratdıqlarını, onların səbəblərini və nəticələrini tam olaraq dərk etmək insana nəsib deyil. Lakin bu, bizə imanın digər əsaslarında da rast gəlinən bir haldır – hər şeyi mükəmməl anlamadan iman etmək. Qədərə iman da belədir. Qurani-Kərim və sünnət bu məsələdə bizə müəyyən sərhədlər və prinsiplər təqdim edir. Bu çərçivədə qurulan bir iman isə düzgün və sağlam bir iman anlayışı deməkdir.

Qədər məsələsi, İslam düşüncə tarixində fikir ayrılıqları və azğınlıqların ən çox yaşandığı sahələrdən biridir. Əhli Sünnənin – yəni İslamın əsas yolunun – xaricində qalan firqələrin (Mürciə, Mötəzilə, Xaricilər, Şiə və onların müasir formaları) demək olar ki, iki əsas nöqtədə ortaq qırılma nöqtələri olub: səhabə anlayışı və qədər mövzusu. Bu da göstərir ki, səhabə ilə bağlı qüsurlu baxış zamanla qədər inancında da sapmalara səbəb olmuşdur.

Bu mövzunun çətinliyi, ona dair sualların bolluğunda da özünü göstərir. Hər zaman, xüsusilə də böyük hadisələrdən sonra – məsələn, zəlzələlərdən sonra – qədərə dair suallar ön plana çıxır. İnsanlar “bu niyə baş verdi?”, “əgər bu qədər idisə, niyə tədbir almalı idik?” kimi suallarla qarşı-qarşıya qalır. Bəzən bu suallar sadəcə maraqdan doğur, bəzən isə tarixdən gələn köhnə mübahisələrin təkrarı olur.

Qədərə İmanı Anlamağın Yeddi Əsas Başlığı

Bu çətin və incə mövzuya aydınlıq gətirmək üçün onu yeddi əsas başlıqda toplamaq mümkündür:

1. Qəza və qədər nədir?

2. Qurani-Kərim bu mövzuda nə deyir?

3. Hədislərdə qədər necə izah olunur?

4. Səhabələr qədər inancını necə anlayıb və necə çatdırıblar?

5. Qədərə iman etmənin əsas şərtləri hansılardır?

6. Mənim qədər inancım doğrudurmu, bunu necə anlayım?

7. Qədərə inanmağın mənə hansı faydaları vardır?

Qəza və Qədər Nədir?

Qədər – sözlük mənasında “ölçü”, “müəyyənləşdirmə” deməkdir. Dini termin olaraq isə – Allahın əzəli elmi ilə hər şeyi əvvəlcədən bilməsi, hər bir şeyin yerini, zamanını və xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirməsidir. Yəni, Allahın hər şeyi əvvəlcədən bilməsi və onu yazması.

Qəza isə, həmin yazılmış olan şeylərin zamanı gəldikdə həyata keçməsidir. İmam Maturidi (r.h) bu fərqi belə açıqlayır: qədər layihədirsə, qəza onun gerçəyə çevrilməsidir. İmam Əşari isə bu ikisinin yerini dəyişdirərək izah edir. Qısacası, qədər – Allahın planıdır, qəza – o planın reallaşmasıdır. Burada insanın iradəsinin də müəyyən bir rolu olduğu unudulmamalıdır.

Qədərə İman və Tövhid

Qədərə iman, əslində tövhid inancının bir parçasıdır. Tövhid – Allahın yaratmasına, idarə etməsinə və yaşatmasına şəriksiz inanmaqdır. Bütün bu sahələr də birbaşa qədər anlayışı ilə əlaqəlidir. Tarix boyu qədər məsələsində yaşanan azğınlıqlar da məhz tövhid anlayışındakı çatlamalardan qaynaqlanmışdır.

Məsələn:

• Mötəzilə: İnsanın əməllərini Allah yox, insan özü yaradır.

• Qədəriyyə: İnsan öz taleyini özü yazır, Allah nə edəcəyimizi əvvəlcədən bilmir. (Bu, ifratdır.)

• Cəbriyyə: İnsan heç bir seçimə malik deyil, tamamilə taleyin əlindədir. (Bu, təfritdir.)

• Əhli Sünnə: İnsan seçir və seçimindən məsuldur. Lakin yaradan – Allahdır.

Allahın Sifətləri İşığında Qədər

Qədər anlayışını düzgün başa düşmək üçün Allahın bəzi sifətlərini dərindən düşünmək lazımdır: Elm, İradə, Qüdrət və Təkvin.

• Elm: Allah hər şeyi bilir. Keçmişi, bu günü və gələcəyi eyni anda görür.

• İradə: Allah istəmədikcə heç nə baş verməz.

• Qüdrət: Allah istəməsə, heç bir qüvvə heç nə edə bilməz.

• Təkvin: Yaradan yalnız Allahdır. Hər şeyin meydana gəlməsi Onun təkvin sifəti ilədir.

Bu sifətlər çərçivəsində qədər anlaşıldıqda həm tövhid qorunur, həm də sağlam bir qədər anlayışı formalaşır.

Allahın Yazısı və Qulun İradəsi

Allah hər şeyi bilir, diləyir, gücü yetir və yaradır. Amma bu, insanın seçimini, iradəsini ortadan qaldırmır.

• Allahın yazısı insanı məcbur etmir.

• Yazılmış olması, insanı məsuliyyətdən azad etmir.

• Biz etdiyimizə görə yazılmışıq, yazıldığına görə etmirik.

• Yazı ilə iradə bir-birinə zidd deyil, əksinə, uyğundur.

• İmtahan və məsuliyyət, iradəmizin olmasının sübutudur.

• Bizim cəhd və səylərimiz boşuna deyil.

Əslində qədər və iradə bir-birinə qarşı duran deyil, bir-birini tamamlayan anlayışlardır. Məhz bu dərin həqiqəti dərk etdikdə, qədərə iman həm ağlı, həm qəlbi rahatladan bir inanca çevrilir.

Qədərin İki Növü: İzdırari və İxtiyari

Qədər anlayışı mahiyyət etibarilə iki əsas qola ayrılır: biri insanın heç bir seçim haqqının olmadığı sahələrlə bağlıdır, digəri isə insanın öz iradəsi ilə etdiyi seçimlərlə.

1. İzdırari Qədər: Bu növ qədərə aid məsələlərdə bizim seçim haqqımız yoxdur. Məsələn: hansı ailədə, hansı millətdə, hansı coğrafiyada doğulacağımız, cinsiyyətimiz kimi mövzular bizə əvvəlcədən Allah tərəfindən müəyyən olunub. Biz bu məsələlərə müdaxilə edə bilmədiyimiz üçün, bu barədəki hesabat da fərqli olacaq. Belə məsələlərə görə insan günahkar sayıla bilməz. Axirətdə bu cür qədərlərin hikmətini yalnız Allahdan öyrənəcəyik.

2. İxtiyari Qədər: Bu isə bizim seçimlərimizə aid olan qədərdir. Allah burada bizə iradə verib və nə etdiyimizdən məsul tutmuşdur. Bir insan bir günah işləyəndə "Allah belə yazıb" deyə məsuliyyətdən qaça bilməz. Bu, həm dini baxımdan, həm də əxlaqi baxımdan doğru deyil. Çünki bizə iradə verilmişdir və bu iradənin nəticəsi olaraq etdiklərimizə görə cavabdehik.

Qurani-Kərimdə Qədər

Qurani-Kərimdə qədər məsələsi geniş yer tutur. Bəzi ayələrdə iman əsasları sadalanarkən (məsələn: Bəqərə 177, 284-285; Nisa 136) "qədərə iman" ayrıca qeyd olunmasa da, bu onun əhəmiyyətsiz olduğunu göstərmir. Əksinə, Quranda açıq şəkildə "qədərə iman gətirin" deyilməsə də, yüzlərlə ayə qədərə imanı və onun təzahürlərini təsvir edir. Necə ki, "tövhid" sözü Quranda keçməsə də, bütün Qurani-Kərim boyu Allahın təkliyindən və birliyindən bəhs olunur, qədər də belədir.

Qurani-Kərimin özünəməxsus bir üslubu var: bəzi mövzuları dolayısıyla bəyan edir, bəzi izahları isə Peyğəmbərin (s.a.s) şərhlərinə buraxır. Biz iman əsaslarını yalnız ayələrə baxaraq deyil, Peyğəmbərin (s.a.s) izahları çərçivəsində anlamalıyıq.

Allahın elm və iradə kimi sifətləri ilə bağlı olan onlarla ayə var ki, bunlar birbaşa qədər anlayışını izah edir. Məsələn, Hədid surəsinin 22-23-cü ayələrində belə buyurulur:

"Yer üzündə və sizin başınıza gələn elə bir müsibət yoxdur ki, Biz onu yaratmamışdan əvvəl bir kitabda (Lövh-i Məhfuzda) yazılmış olmasın. Həqiqətən, bu, Allah üçün asandır. Allah bunu ona görə bildirir ki, əlinizdən çıxana görə kədərlənməyəsiniz və sizə verilənə görə təkəbbürlənməyəsiniz."

Bu ayələr qədərin varlığını və Allahın hər şeyin üzərində hökm sahibi olduğunu açıq şəkildə ortaya qoyur.

Quranda "qədər", "qədr", "qadir", "təqdir" kimi söz köklərindən onlarla ifadə keçir. Məsələn, Qədr surəsi, Allahın "əl-Qadir" ismi kimi. Bu terminlər "ölçü", "qərar", "nizam", "qanun" mənalarını verir. Quranda təqribən 30-a yaxın ayədə qədərlə bağlı açıq və ya dolayı mesajlar var (məsələn: Əhzab 38; Ənfal 42; Qəmər 49, 52; Hədid 22-23; İnsan 30; Tövbə 51 və s.).

Xüsusilə Qəhf surəsinin 24-cü ayəsində deyilir:

"Heç bir şey barəsində, 'mən bunu sabah edəcəyəm' – demə, ancaq 'inşəAllah' de."

Bu ayə Musa (ə) ilə Xızırın səyahəti fonunda keçir və bu səyahət bir növ qədərin təcəllilərinə dair simvolik bir dərsdir. Gəminin zədələnməsi, uşaq hadisəsi və divarın düzəldilməsi bu mənada tam bir "qədər hekayəsidir".

Qəmər surəsinin 49-52-ci ayələrində də buyurulur:

"Həqiqətən, Biz hər şeyi bir qədər ilə yaratmışıq... Onların etdiyi hər şey kitabda yazılmışdır."

Bu, qədərin həm ilahi elm, həm də yazılı qayda olduğunu bildirir.

Hədislərdə Qədər

Hədislərdə qədər anlayışı son dərəcə açıq və izahlı şəkildə təqdim olunur. Təxminən 80-ə yaxın hədis qədər haqqında birbaşa danışır və bu hədislər üç əsas məqamı önə çıxarır:

1. Qədərə İmanın Mənası: Bir hədisdə Peyğəmbər (s.a.s) belə buyurur:

"Başına gələcək bir şeyin mütləq gələcəyinə, gəlməyəcək bir şeyin də heç vaxt gəlməyəcəyinə inanmadıqca, imanın ləzzətini tapa bilməzsən." (Əbu Davud, Tirmizi)

Allah ilk olaraq "qələm"i yaratmış və qiyamətə qədər baş verəcək hər şeyi yazmışdır. Bu, qədərə imanın əsas təməllərindəndir.

2. Qədər və Əməl: Bir gün səhabə soruşur: "Əgər hər şey yazılıbsa, o zaman biz niyə əməlimizi davam etdirək?" Peyğəmbər (s.a.s) belə cavab verir:

"Hər kəs üçün hansı yolla gedəcəksə, o yol ona asanlaşdırılar." (Buxari, Müslim)

Bu, insanın məsuliyyətini ortadan qaldırmır, əksinə hər kəsin öz seçimi ilə o yol üzrə getdiyini izah edir.

3. Qədər Barəsində Müzakirə: Tirmizi rəvayət edir ki, bir gün Peyğəmbər (s.a.s) məsciddə qədər barədə mübahisə edən səhabələri gördü və qəzəbləndi:

"Siz bunun üçünmü əmr olunmusunuz? Sizdən əvvəlkiləri də məhz bu mübahisələr məhv etdi."

Bu xəbərdarlıq əsassız və nəticəsiz mübahisələrdən çəkinməyi, lakin hikmət axtarışına davam etməyi tövsiyə edir.

Səhabənin Qədər Anlayışı

Səhabələr qədər məsələsini təmkinli və təslimiyyətlə izah edirdilər. Tabiindən olan Abdullah ibn Deyləm qədərlə bağlı şübhə edənlərlə qarşılaşdıqda Mədinəyə gedərək dörd böyük səhabədən bu məsələni soruşur və hamısından eyni cavabı alır:

"Qədərə iman etmədikcə, sənə yazılanın səni tapacağını, yazılmayanın isə səni tapmayacağını bilmədikcə Allah sənin əməlini qəbul etməz. Bu inancdan başqa bir inancla ölsən, cəhənnəmə gedərsən." (Übeyy ibn Ka'b, İbn Məsud, Hüzeyfə, Zeyd ibn Sabit)

Hz. Ömər ilə Əbu Ubeydə arasında Şam yolunda baş verən məşhur söhbət də qədər anlayışının gözəl izahıdır. Vəba yayıldığı üçün Şama girməyən Hz. Ömərə, Əbu Ubeydə soruşur:

"Sən Allahın qədərindənmi qaçırsan?"

Hz. Ömər cavab verir: "Bəli, Allahın bir qədərindən digər qədərinə qaçıram."

Qədərə İman Etməyin Əsas Şərtləri

Tam mənasıyla doğru və sağlam bir qədər inancı üçün bu prinsiplər əsasdır:

1. Qədəri, səhabə kimi saf və təslimiyyətlə anlamağa çalışmaq.

2. Allahın ədalətini əsas almaq. Qədər – ədalətin bir təzahürüdür.

3. Qədərə görə Allahı günahlandırmaq fikrindən uzaq durmaq.

4. Günah və səhvlər üçün qədər bəhanəsinə sığınmamaq.

5. İnsanın iradəsinin məhdud və nisbətən təsirli olduğunu dərk etmək.

6. İnsanın iradəsinin Allahdan asılı olduğunu, Onun icazəsi çərçivəsində gerçəkləşdiyini qəbul etmək.

7. Tədbir görmək məsuliyyətimizi unutmayaraq, nəticənin Allahın təqdiri olduğunu bilmək.

8. Qədərdə yazılan hər şeyin bir hikmətinin olduğuna, ama Allah'ın hikmətindən burada (dünyada) sual edilməyəcəyinə inanmaq. Təbii ki, axirəttə maraq etdiyimiz məsələləri soruşa bilərik.

Qədərə İmanın Həqiqi Mahiyyəti

Qədər məsələsinə doğru baxış yalnız bir inanc bəyanı ilə kifayətlənmir; bu, həyatın axışına baxış tərzidir. İnsan həm verilənlərə, həm verilməyənlərə, həm verilib alınanlara, həm də alınıb verilənlərə qəlbən razılıq göstərməyi öyrənməlidir. Səbəblər dairəsində səylə çalışmaq vacibdir, ancaq nəticəni Rəbbimizin təqdirinə buraxmaq əsas prinsipdir. Məsələn, evlilik üçün çalışmaq təbiidir, amma nəticə alınmasa belə qəlbdə narazılıq deyil, rıza olmalıdır. Xəstəlikdə müalicə yolları axtarılmalı, övlad arzusu ilə halal vasitələrə əl atılmalıdır. Ancaq bütün bu səylərin sonunda qəbul ediləsi həqiqət budur: “Təqdir təqdirini edər və hikməti zamanla aşkar olar.” Axirətdə Rəbbimiz bizə yaşadığımız və yaşamadığımız bütün hadisələrin arxasındakı hikməti göstərəcək.

Sağlam Qədər İmanının Ölçüsü Nədir?

Qədərə düzgün və sağlam şəkildə iman edib-etmədiyimizi anlamaq üçün özümüzü yoxlaya bilərik:

• Heç bir günahımı və ya səhvimi qədərin üzərinə atmıram, məsuliyyəti başqasına yükləmirəm.

• Məsul şəxslərin laqeydliyini qədərlə əsaslandırmıram. (Məsələn, bir zəlzələdən sonra “Qismət bu imiş” deyərək məsuliyyətsizliyi ört-basdır etmirəm.)

• Allahın ədalətindən və Qiyamətdə qurulacaq haqq-hesabdan zərrə qədər şübhə etmirəm.

• Bilirəm ki, Allah etdiyi işlərdən sorğuya çəkilməz, ancaq bəndələr Onun qarşısında cavab verəcəklər.

• İnsana verilmiş iradənin məhdud və cüzi olduğunu qəbul edirəm.

• Bu iradənin Allahdan müstəqil olmadığını, Onun iradəsinə zidd işləyə bilməyəcəyini anlayıram.

• Bütün tədbirlər görülsə belə, nəticənin Allahın təqdirinə görə dəyişə biləcəyini qəbul edir, amma yenə də tədbiri əldən vermirəm.

Bu cür bir mövqe bizə qədər inancımızın nə dərəcədə sağlam və Qurani olduğunu göstərə bilər.

Qədərə İmanın Faydaları

Qədərə iman insan həyatında bir çox cəhətdən təsəlli və möhkəmlik mənbəyidir. Qurani-Kərimdə və Sünnədə bu inancın faydaları açıq şəkildə göstərilir:

• Həqiqi imanın dadı hiss olunur.

• Kədər və üzüntü azalar, ürək dinclik tapar.

• Hər çətinliyə qarşı içində bir güc hiss edərsən.

• Bu inanc özü-özlüyündə bir rəhmətdir.

• Əlindən çıxana görə dərd çəkməzsən. (Hədid, 23)

• Əldə etdiyin nemətlərlə təkəbbürə qapılmazsan. (Hədid, 23)

Belə bir baxışla qədər artıq passiv bir təslimiyyət deyil, fəal bir rıza halına çevrilir. Bu isə insanı dünya həyatında möhkəm dayanan bir möminə çevirir.

Qədər və Əməl Arasındakı Tarazlıq

Rəsulullah (s.ə.s)-ə cənnətlik və cəhənnəmliklərin əvvəlcədən bəlli olub-olmadığı sual veriləndə, bu vəziyyətin insanın əməl etməsinə necə təsir edəcəyi də soruşulmuşdu. Cavab isə çox hikmətli idi: “Hər kəs nə üçün yaradılıbsa, ona doğru yönləndirilər. Kim hansı iş üçün yaradılıbsa, o ona asanlaşdırılar. Elə isə siz əmələ baxın.” (Buxari)

Bilinməyən bir şeyin arxasınca düşmək yerinə, bizə verilmiş cüzi iradə daxilində səmimi və faydalı əməllər görmək vacibdir.

Qədərə iman yalnız bir etiqad maddəsi deyil, həyatın bütün mərhələlərində insanın Allaha olan bağını möhkəmləndirən bir ruh halıdır. Bu məsələ Allahın elm, iradə, qüdrət və yaratma sifətləri çərçivəsində, tövhid inancının təməl dayağı olaraq, Qur’an və Sünnəyə əsaslanan, səhabə anlayışına uyğun bir şəkildə dərk edilməlidir. İnsana verilən cüzi iradə nə nəzərə alınmaz, nə də ifrata varılaraq unudular. Həyatda qarşılaşdığımız hadisələr qarşısında həm tədbirli olmaq, həm də nəticəyə rıza göstərmək qədər inancının əsasını təşkil edir. Bu isə, insana yalnız bir iman ləzzəti deyil, həm də həyatın bütün çətinliklərinə qarşı ruhani bir dayaq verir.