Afrika | İslam Dünyası - 6

Afrika ilə İslam Dünyası Arasındakı Bağlar: Misirdən Mübariz Ruhlara Baxış

Afrika qitəsi tarix boyunca İslam dünyası ilə çoxşaxəli əlaqələr qurmuş, həm coğrafi, həm də mədəni baxımdan bu münasibətlərin mərkəzində dayanmışdır. Bu əlaqələrin təbiətini anlamaq üçün, qitənin açar ölkələrindən biri olan Misirə ayrıca diqqət yetirmək vacibdir. Misir – eyni anda Afrika, Aralıq dənizi hövzəsi, Yaxın Şərq, Məğrib və ərəb dünyasının kəsişmə nöqtəsində yerləşən, əhalisinin təqribən dörddə biri xristian olsa da, əsasən ərəb və İslam kimliyi ilə yoğrulmuş mühüm bir keçid nöqtəsidir.

Bəzən ölkədəki hərbi çevrilişlər, avtoritar rejimlər və iqtisadi çətinliklər ön plana çıxsa da, Misiri həm ərəb dünyasında, həm də Afrika qitəsində strateji və simvolik çəkisi olan bir “lokomotiv” kimi görmək daha yerində olar. Onun bu çəkisi, aşağıdakı doqquz əsas istiqamətdə özünü göstərir:

1. Unikal coğrafi mövqeyi: Sina yarımadası vasitəsilə Fələstin və Qüdsə çıxışı, Aralıq dənizindən Qırmızı dənizə, oradan isə Hind okeanına uzanan bağlantısı, İsraillə quru sərhədi, Hicaz bölgəsinə yaxınlığı və Süveyş kanalı kimi faktorlar Misirin strateji gücünü açıq şəkildə göstərir.

2. Nüfuzlu əhali potensialı: 100 milyonu aşan əhalisi ilə Misir ərəb dünyasının ən böyük ölkəsidir. Mühəndislikdən mediaya, tikintidən texnologiyaya qədər bir çox sahədə yetişdirdiyi insan resursları, həm ərəb ölkələrində, həm də Afrika boyunca aktiv şəkildə iştirak edir və ölkəyə əhəmiyyətli miqdarda valyuta axını təmin edir.

3. Hərbi güc və xalqla bağ: Misir ordusu ərəb dünyasının ən güclü ordularından biridir. Ən sadə vətəndaş üçün ordu həm “qoruyucu”, həm də “çörəkverən” bir gücdür. 2011 hadisələri zamanı ordunun cəmiyyət içindəki dayağı da bu anlayışla izah oluna bilər. Ordunun iqtisadi funksiyası da az deyil – istehsaldan satışa qədər geniş bir təsir sahəsi var.

4. Ərəb Birliyinin beyni: 1945-də qurulan Ərəb Birliyi Misirdə yerləşir. 22 üzvü ilə bu qurumun siyasi istiqamətinin müəyyən edilməsində Misirin ciddi rolu var. Diplomatik cəbhədə də Misir ənənəvi olaraq aktivdir.

5. Ərəb millətçiliyinin ideoloji mərkəzi: Cəmal Əbdülnasirlə simvolizə olunan milliyyətçi, lakin sekulyar və Sovetə yaxın düşüncə tərzi Misirdə doğulmuş, daha sonra bir çox ərəb ölkəsində yayılmışdır. Misir, Liviya, Yəmən, İraq kimi ölkələrdə oxşar hərbi elitalar bu modeldən təsirlənmişdir.

6. İxvanın beşiyi: 1928-ci ildə Həsən əl-Bənna tərəfindən qurulan Müsəlman Qardaşlar (İxvan), İslam dünyasında dini əsaslı siyasi təşkilatlanmanın nümunəsinə çevrilmişdir. Başlanğıcda daha çox sosial yardımlaşma və təhsil mərkəzli fəaliyyət göstərsə də, zamanla siyasi bir hərəkat olaraq bütün İslam coğrafiyasına yayılmışdır. Qanuni yollarla, zorakılığa baş vurmadan dəyişiklik iddiası ilə ortaya çıxan bu model, adını dəyişsə də, mahiyyət etibarilə davam etməkdədir.

7. Mədəniyyət və sənətdə aparıcı mövqe: Ümm Gülsüm və Nəcib Məhfuz kimi simalarla tanınan Misir, ərəb dünyasında mədəniyyət və sənət baxımından aparıcı mövqeyə malikdir.

8. Qahirə-İstanbul rəqabəti: İslam dünyasında İstanbulla boy ölçə biləcək yeganə şəhər Qahirədir. Bu şəhər sadəcə bir paytaxt deyil – minilliklərin tarix qatlarını daşıyan bir mədəniyyət mərkəzidir. Fatimilərdən Osmanlıya, İngilislərdən fironlara qədər uzanan irsi ilə Qahirə dərinliyi təmsil edir.

9. Əzhər Universiteti və dini nüfuz: Fatimilər tərəfindən şiə mərkəzi kimi qurulan, daha sonra Səlahəddin Əyyubi tərəfindən sünni kimliyə bürünən Əzhər Universiteti, bu gün də İslam dünyasında böyük dini və elmi nüfuza malikdir.

Bu xüsusiyyətləri ilə Misir, Afrika qitəsinin bir növ “qapısı” və “boğazı”dır – həm keçid, həm də ötürücü rol oynayır. Ancaq Afrika ilə bağlı düşünərkən yalnız Misiri deyil, qitənin son bir neçə əsrdə yaşadığı dərin sarsıntıları da nəzərə almaq lazımdır.

Kolonializm Afrika üçün sadəcə xarici müdaxilə deyildi – o, dini, sosial və siyasi toxumaları da darmadağın edən bir zəlzələ idi. Burada Fransız və İngilis kolonializmi arasında ciddi fərqlər vardır. Fransızlar, gəldikləri yerlərin dini və ənənəvi strukturlarını sıradan çıxarmağa, yeni bir elit yetişdirməyə çalışırdılar. Bu modelin təsiri, xüsusilə Cəzair və Nigeriya kimi ölkələrdə hələ də hiss olunur. İngilislər isə daha çox yerli çatları tapıb onları bir-birinə qarşı qoyan, ardınca xaosdan çıxış yolu olaraq “qurumsal sistemlər” bəxş edən bir üsul seçdilər. Özlərindən sonra konstitusiya, məhkəmə, parlament kimi strukturlar qoyub, sistemin illərlə davam etməsinə zəmin hazırladılar.

Bu boşalan sahələrə günümüzdə Çin kimi yeni güclər daxil olmağa başlayıb. Çin – nə İslam, nə xristianlıq, nə də yəhudilik kimi dini bağları olmayan bir güc olaraq – yalnız kapital vasitəsilə təsir qurur. Kredit verir, geri ödənilmədikdə isə hava limanı, liman və körpü kimi layihələrin idarəsini üzərinə götürərək real təsir sahəsi qurur. Lakin bu təsir uzunmüddətli deyil – kapitali çəkildikdə təsiri də aradan qalxır.

Afrika, yalnız zəiflikləri ilə deyil, eyni zamanda böyük dirəniş ruhları və qəhrəmanları ilə də tanınır. Onların arasında üç ad xüsusilə önəmlidir:

1. Ömər Muxtar (Şimali Afrika / Liviya): İtalyanlara qarşı 20 il boyunca apardığı mübarizə ilə tanınan bu ruhani lider, eyni zamanda təsəvvüf məktəbindən gələn bir maneviyyət sahibidir. Cihadı sadəcə silahla deyil, mənəvi möhkəmliklə birləşdirən örnək bir şəxsiyyətdir.

2. Amadu Bamba (Qərbi Afrika / Seneqal): Fransız müstəmləkəçiliyinə qarşı müqaviməti ilə tanınan bu şəxsiyyət, Touba şəhərinin ruhani əsasını qoymuş və Müridiyyə sufi təriqətinin banisi olmuşdur. Bu gün də sosial və iqtisadi baxımdan böyük təsirə malikdir.

3. İmam Abdullah Harun (Cənubi Afrika): Apartheid rejiminə qarşı çıxmış, Qahirə və Məkkə ilə əlaqədə olan, qısa ömrünə baxmayaraq böyük iz qoymuş bir mübarizdir. İşgəncə altında şəhid olmuş və mübarizəsi bu gün də ailəsi tərəfindən davam etdirilir.

Bir sözlə, Afrika ilə İslam dünyası arasındakı əlaqələr tarixdən günümüzə qədər çoxşaxəli və dərin qatlara malikdir. Bu münasibətləri anlamaq üçün sadəcə coğrafiyaya və rəqəmlərə deyil, ruhlara, dirənişə, mədəniyyətə və keçmişin mirasına da baxmaq lazımdır.