Balkanlar | İslam Dünyası - 7

Balkanlar: Osmanlının kök saldığı, Türkiyənin isə uğur qazandığı coğrafiya

Balkanlar, sadəcə Türkiyə ilə coğrafi yaxınlığı ilə deyil, yüzillərlə davam edən qarşılıqlı təsirin nəticəsi olaraq mədəniyyət, dil və insan baxımından da ayrılmaz şəkildə bağlandığı bir məkan kimi diqqət çəkir. Trakya bölgəsindən başlayıb, Tuna çayının cənubunu sərhəd kimi götürsək, bu coğrafiya Bolqaristan, Yunanistan, Kosovo, Şimali Makedoniya, Albaniya, Serbiya, Bosniya-Herseqovina və Monteneqro kimi ölkələri əhatə edir. Tarixi boyunca həm acılar, həm də gözəl xatirələrlə yoğrulmuş bu bölgə, mədəniyyətlərin, dillərin və dinlərin iç-içə yaşadığı canlı bir mozaikadır. Avropaya, Aralıq dənizinə, Qara dənizə və Anadoluya açılan qapıları ilə həm keçmişdə, həm bu gün öz yerini qoruyur.

Osmanlı imperiyası ilk əvvəl Anadolu torpaqlarında, Söğütdə bir bəyliyin adı ikən, qısa zaman içində Rumeliyə (Balkanlara) keçməklə böyük bir gücə çevrildi. Hələ İstanbul fəth olunmamışdan öncə, Osmanlı Balkanlarda varlıq göstərməyə başlamışdı. Rumelidə dövlətləşən, imperiya kimliyi qazanan Osmanlının əslində ilk böyük yüksəlişi məhz bu torpaqlarda yaşandı. Aradan illər keçdikcə, bu coğrafiya həm Osmanlının mədəniyyət və idarə təcrübəsinin inkişaf etdiyi yer oldu, həm də Balkan müharibələri ilə birlikdə imperiyanın sarsılmağa başladığı məkan oldu.

Balkanlar həm mədəni baxımdan zəngin bir təcrübənin yaşandığı, həm də tarixdə ən çətin səhifələrindən birinin yazıldığı coğrafiyadır. Türkiyə üçün bu gün də Balkanlar sadəcə tarixi yaddaş deyil — aktiv və uğurlu bir xarici siyasət sahəsidir. Türkiyənin bu bölgədəki münasibətləri, milliyyətindən və mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, geniş kütlələrdə simpatiya doğurur. Tarixi qaynaqlarda Balkan xalqlarının zamanında bir kardinalın başında papaq görməkdənsə, bir Osmanlı sarayını görməyi üstün tutduqları qeyd olunur. Bunun səbəbi, Osmanlının bölgəyə sabitlik, təhlükəsizlik, dini azadlıq və ədalətli idarəçilik gətirməsi idi. Milliyyətçi hərəkatlar ortaya çıxana qədər bu tarazlıq uzun müddət qorundu və Osmanlı çəkildikdən sonra belə, geridə bir nostalji buraxdı — özü də təkcə müsəlmanlar arasında deyil.

Bu gün Türkiyə, regionun türkləri ilə yanaşı, serblərlə, xorvatlarla, bosniyalılarla, makedonlarla, albaniyalılarla da əlaqələrini davam etdirir. Yunanistanla münasibətlər çox vaxt gərgin olsa da, Qərbi Trakyada yaşayan soydaşlarımız — Gümülcinə və İskeçədəki müsəlman azlıqlar — dövlətin və cəmiyyətin diqqət mərkəzindədir. Bu da bölgənin psixoloji və tarixi kompleksliyinin göstəricisidir. Məsələn, Türkiyə bir zamanlar idarə etdiyi ərəb coğrafiyasında bu qədər dərin münasibətlər qura bilməmişdir. Digər tərəfdən, heç vaxt idarə etmədiyi yerlərdə (Afrika, Uzaq Asiya və s.) bu qədər sevgi və diqqət görməsi də ayrıca izaha ehtiyac duyur. Balkanlar isə həm bir zamanlar idarə olunmuş, həm də indi belə gözəl xatirələrlə xatırlanan nadir bölgələrdən biridir.

Bir Balkan marşrutu: şəhərlər, izlər, yaddaşlar

Əgər Balkanlara səyahət etməyi düşünürüksə, bunu ölkələrə bölməkdənsə, bir mədəniyyət vahidi kimi qəbul etmək daha doğrudur. Belə bir marşrut İstanbuldan başlayıb Bolqaristan, Yunanistan, Albaniya, Şimali Makedoniya, Kosovo, Monteneqro və Bosniya-Herseqovinaya uzanır.

Bolqaristan: Ədirnədən keçərək ilk dayanacaq Svilengrad (Mustafa Paşa) şəhəridir. Bu şəhəri Çoban Mustafa Paşa qurub. Adını aldığı məşhur körpü — Cisr-i Mustafa Paşa — bu bölgənin yaddaşına hopub. Daha sonra qədim Osmanlı şəhərlərindən biri olan Filibəyə (Plovdiv) çatırıq. Buradakı Hüdavendigar Camii, Sultan I. Muradın (Kosova savaşında şəhid olmuş) xatirəsinə inşa edilib və komunist dövrə baxmayaraq bu gün də ayaqdadır. Sofiyada isə yalnız Banya Bashi Camii kimi bir neçə Osmanlı əsəri qalıb.

Yunanistan (Qərbi Trakya və davamı): Kırcaali və Mestanlı üzərindən Gümülcinəyə və İskeçəyə keçirik. Gümülcinədə və İskeçədəki müftülüklər, bölgənin dini idarəsindəki mübahisələri də gündəmdə saxlayır. Daha sonra Kavala şəhərinə üz tuturuq. Burada Kavalalı Məhmət Əli Paşanın sarayı və heykəli var. Osmanlıya qarşı çıxsa da, şəhərdə böyük hörmətlə xatırlanır. Kavala yaxınlığında Qanuni dövründən qalan su kəmərləri də görülməyə dəyər. Marşrut Selaniklə davam edir — bu şəhər həm Osmanlı dövründə, həm də Səfarad yəhudilərinin buraya yerləşməsindən sonra “Balkanların Qüdsü” adlandırılmışdı. Yeni Cami və yaxınlıqdakı Vardar Yenicəsi, Alasonya kimi yerlər bölgənin dini və mədəni müxtəlifliyinə işarə edir. Yanya isə sakit, göl içindəki cazibədar şəhərdir — burada Yanyalı Əli Paşanın izləri qorunur.

Albaniya: Yanyadan sonra Ərgiri və Bərat şəhərləri bizə Osmanlı memarlığını xatırladır. Bərat, adətən Anadolu şəhərlərinin birləşmiş nümunəsi kimidir. Buradan Göricə vasitəsilə Makedoniyaya keçilir.

Şimali Makedoniya: Ohrid gölü və şəhəri ilə qarşılanırıq. Burada Ahri Sinaqoqu, Osmanlı dövrünün və yəhudi izlərinin yadigarıdır. Ohrid, həm göl mənzərəsi, həm də Osmanlı evləri ilə diqqət çəkir. Struga, Gostivar və Kalkandelen (buradakı Alaca Camii) bölgənin incilərindəndir. Üsküp isə həm Yəhya Kamalın doğulduğu yer, həm də Osmanlı şəhərçiliyinin bariz nümunəsidir. Son illərdə şəhərin simasını dəyişdirmək üçün qoyulan heykəllər və Avropa yönümlü tikililər isə bu tarixi atmosferi zədələyir.

Kosovo: Üsküpdən yola çıxıb Sultan I. Muradın şəhid olduğu Məşhəd-i Hüdavəndigara (Kosova Ovası) gəlirik. İpək, Yakova və Prizren kimi şəhərlər də həm tarix, həm də mədəniyyət baxımından əhəmiyyətlidir. Prizren, çoxdilli və çoxmədəniyyətli xüsusiyyətləri ilə xüsusi yer tutur.

Monteneqro (Qaradağ): Şar dağlarını aşaraq İşkodra şəhərinə çatırıq. Burada Qurşunlu Camii, komunist rejimdə yaşanan zülmlər və dini yaddaşımızın qorunması diqqət çəkir. Ülgün, Budva, Bar və Kotor kimi sahil şəhərləri isə həm turistik, həm də tarixi baxımdan zengindir.

Bosniya-Herseqovina: Səfərin son mərhələsində Trebinye, Poçitel və Mostar bizi qarşılayır. Mostar körpüsü, bir zamanlar birləşdirən, sonralar isə ayrılığın simvoluna çevrilmiş bir abidədir. Blaqay Təkkəsi isə İslamın bölgədə yayılmasında xüsusi rolu olan bir məkandır. Travnik “vəzirlər şəhəri” kimi tanınır. Saraybosna isə bu marşrutun tacıdır — Başçarşısı, Qazi Hüsrəv bəy kompleksi, Aliya İzzətbeqoviçin qəbri və Kovaçi şəhidliyi ilə tarixin, hüznün və ümidin iç-içə keçdiyi bir şəhər. Sonda Vişeqrad (körpüsü ilə) və Srebrenitsa (1995 soyqırımı və Potoçari şəhidliyi) bu bölgənin həm əzablı, həm də müqəddəs xatirələrini yaşadır.

Əgər bu marşrutu təkcə bir səfər kimi deyil, eyni zamanda bir mədəniyyət, tarix və yaddaş yolu kimi görsək, Balkanlar bizə keçmişlə sağlam bir bağ qurmaq fürsəti verir.