Biladü'ş-Şam | İslam Dünyası - 2

Biladü'ş-Şam: Tarixi Dərinliyi və Müasir Reallıqları

İslam coğrafiyasının mərkəzində yerləşən Biladü'ş-Şam bölgəsi, həm tarixi baxımdan, həm də bu günkü mürəkkəb durumu ilə diqqətəlayiq bir məkan olaraq qalır. Bizim gündəlik dilimizdə "Şam" deyəndə adətən Suriyanın paytaxtı nəzərdə tutulur. Halbuki ərəblər bu şəhəri "Dıməşq" adlandırırlar. Əslində isə "Biladü'ş-Şam" ifadəsi tarixi baxımdan təkcə bir şəhəri deyil, daha geniş bir coğrafiyanı əhatə edir. Bu adlandırma tərzi bizə Osmanlı dövründən miras qalıb; o zamanlar bu ərazidə, o cümlədən bugünkü Dıməşq də daxil olmaqla geniş bir bölgəyə ümumilikdə "Şam" deyilirdi.

Maraqlıdır ki, oxşar bir vəziyyət "Fas" adında da müşahidə olunur. Osmanlılar bu günkü Mərakeşin (Məğribin) tamamını "Fas" şəhərinin adı ilə adlandırırdılar. Eyni zamanda, baş geyimi olan "fes"in adı da bu şəhərin adından qaynaqlanır. Coğrafi adların bu şəkildə daralıb geniş mənalar qazanması İran Körfəzi nümunəsində də qarşımıza çıxır. Məsələn, bu körfəzə "Bəsrə" adını verən yeganə ölkə Türkiyədir. Halbuki ərəblər "Əl-Xəlîc əl-Ərəbî" (Ərəb Körfəzi), iranlılar isə "Fars Körfəzi" deyirlər. Qərb mənbələrində isə daha çox "Persian Gulf" işlədilir.

Biladü'ş-Şam nədir və haranı əhatə edir?

Ərəb və İslam coğrafiyaşünaslarının təsnifatına əsasən, Biladü'ş-Şam adlanan bu bölgə, Hicazın qərbində yerləşən, Bərəkətli Hilal adlanan coğrafi sahəni ifadə edir. Xəritədə Kəbənin sol tərəfində qalan ərazilər bu kateqoriyaya daxil edilir. Qərb mənbələrində isə bu bölgəyə "Levant" deyilir. Levant anlayışı daha çox İtalyan və Fransız ticarət dairələrinin bu bölgədəki varlığına istinad edir və "Levanten" adlanan yerli-Avropa qarışığı bir sosial təbəqənin formalaşmasına səbəb olmuşdur.

Tarixi Biladü'ş-Şam bu gün bir neçə müstəqil ölkəyə bölünüb. Müxtəlif mənbələrə görə, bu bölgəyə əsasən Suriya, Livan, İraq, İordaniya, Fələstin və Türkiyənin bəzi hissələri daxildir. Fələstin məsələsi isə ayrıca geniş bir izah tələb edir.

Suriya: Tarix və Mürəkkəblik

Suriya, Biladü'ş-Şamın strateji və mədəni baxımdan ən əsas bölgələrindən biridir. Bugünkü Türkiyə cəmiyyətində bu ölkə çox zaman yalnız "qaçqın problemi" ilə əlaqələndirilsə də, tarixi və dini baxımdan İslam mədəniyyətinin mərkəzlərindən biri olmuşdur. Şam, Hələb, Hums, Deyr əz-Zor kimi şəhərlər əsrlər boyu mədəni və siyasi baxımdan önəmli rol oynamışdır.

Suriya 635-ci ildə Hz. Ömərin xilafəti dövründə İslam torpaqlarına qatılıb və yalnız xaçlı yürüşləri istisna olmaqla, davamlı olaraq İslam hakimiyyəti altında qalmışdır. Əməvilərdən Osmanlılara qədər uzanan uzun bir dövr ərzində bu coğrafiya daim ön planda olmuşdur. Osmanlı hakimiyyəti burada 400 ildən artıq davam etmiş, 1918-ci ilə qədər davam etmişdir. Sonrakı dövrdə isə ölkə qısa bir müddət Faysal tərəfindən idarə olunmuş, ardınca isə Fransız mandatı altına daxil edilmişdir.

Fransız dövründə dini və məzhəbi fərqliliklər qəsdən qabardılmış, bu da ölkənin daxili sabitliyini sarsıtmışdır. 1963-cü ildə Baas Partiyasının hakimiyyətə gəlməsindən sonra ölkədə sərt bir diktatura rejimi qurulmuş, dövlətin idarəetməsi muhabərat (istintaq və kəşfiyyat) orqanlarının əlinə keçmişdir.

İndiyə kimi isə Suriya, təkcə müharibə ilə deyil, həm də demoqrafik və dini dəyişikliklərlə qarşı-qarşıya idi. İran, xüsusilə də tarixi sünni şəhərlərdə şiə nüfuzunu gücləndirmək üçün sistemli fəaliyyət göstərirdi. Şam bu prosesin açıq nümunələrindəndir. Vəqflər, məscidlər, dini məktəblər və torpaqlar əldən alınaraq şiə icmalarına ötürülürdü. Fəqət əlhəmdulilləh ki, son dönəmlərdə Suriya işğallardan azad oldu.

Livan: Balaca Ölkə, Böyük Gərginlik

Livan coğrafi baxımdan kiçik olsa da, Biladü'ş-Şam bölgəsinin mühüm bir parçasıdır və 1943-cü ildə Fransızlardan ayrılaraq müstəqil olub. Lakin bu günə qədər ölkədə birbaşa əhali siyahıyaalması aparılmayıb. Bunun səbəbi 1932-ci ildə qurulmuş məzhəb əsaslı siyasi balansdır: prezident xristian, baş nazir sünni, parlament sədri isə şiə olmalıdır. Bugünkü reallıqda isə ölkə əhalisinin çoxu müsəlmandır.

Livanın daxilində 18-dən çox dini və məzhəbi qrup yaşayır. 1975-1990-cı illər arasında yaşanan və heç bir aydın ideoloji səbəbi olmayan vətəndaş müharibəsi ölkənin strukturunu sarsıtdı. Bu gün isə Livan, İranın bölgədəki əsas təsir rıçaqlarından biri olan Hizbullah vasitəsilə güclü bir şiə təsiri altındadır. Hizbullah faktiki olaraq dövlət içində dövlət kimi fəaliyyət göstərir.

İraq: Keçmişin Qovuşduğu Yer

İraq, hər nə qədər Biladü'ş-Şamın mərkəzində yer almasa da, bu bölgə ilə sıx bağlı olmuşdur. Tarix boyunca İraq heç vaxt tam müstəqil bir siyasi varlıq kimi formalaşmayıb, həmişə daha böyük siyasi strukturların bir parçası olub. Müasir İraq isə 1921-ci ildə İngiltərənin təsiri ilə bir neçə fərqli bölgənin birləşdirilməsi ilə yaradılıb. Şərif Hüseynin oğlu Faysal buraya kral təyin edilsə də, nə bu ölkəni tanıyırdı, nə də xalqı onu mənimsədi. 1958-ci ildə baş verən hərbi çevriliş bu dövrə son qoydu.

Tarixdə Şam və Bağdad arasında hər zaman rəqabət olub. Əməvilər dövründə Şam, Abbasilər dövründə isə Bağdad paytaxt olub. Bu gərginlik XX əsrdə Baas partiyası vasitəsilə yenidən canlandı. 1963-cü ildə həm Suriya, həm də İraqda Baas hakimiyyətə gəldi. Lakin bu “qardaş partiyalar” arasında münasibətlər daim gərgin oldu.

Səddam Hüseynin devrilməsi ilə İran bölgədəki təsirini daha da artırdı. Xüsusilə də şiəlik üzərindən gedən mədəni və siyasi təsir, İraqın demoqrafik və dini strukturunu dəyişməyə başlayıb.

İordaniya: Balansların Üzərində Gəzən Krallıq

İordaniya, nə neftə, nə də təbii qaz ehtiyatlarına sahib olsa da, beynəlxalq münasibətlərdə oynadığı rol və xüsusilə Qüds və Məscidül-Əqsaya olan nəzarəti ilə diqqət çəkir. Hicazdan qovulan Haşimilər burada krallıq qura bildilər və bu gün də Əqsa məscidinin idarəsi onların nəzarətindədir. Bu isə onlara İslam dünyasında simvolik də olsa, önəmli bir mövqe qazandırır.

İordaniya kral ailəsi daim tarazlıq üzərində hərəkət etməyə məcburdur. Əhalisinin böyük hissəsi fələstinlilərdən ibarətdir. Kral Əbdullahın atası və babası suiqəstlərlə qarşılaşıb, ölkə daim iqtisadi dəstəyə möhtac vəziyyətdə olub. Bütün bunlar bu kiçik ölkənin nə qədər böyük bir tarazlıq oyunu oynadığını göstərir.