Fələstin | İslam Dünyası - 3

Fəlistin məsələsi: Sloqanların, romantizmin və səthi bilginin fövqündə düşünmək

Fəlistin məsələsi haqda danışmaq çətindir. Bu çətinlik, bizə görə, əsasən üç ciddi səbəbdən qaynaqlanır: hamasət, romantizm və məlumatsızlıq. Fələstin, təkcə Orta Şərqdə və İslam dünyasında yox, Türkiyə də, Azərbaycan da daxil olmaqla bir çox ölkədə daxili siyasətin istismar edilən bir parçasına çevrilib. Bu səbəbdən demək olar ki, hamı bu mövzuda fikir bildirir, amma çox zaman söylənilənlər ya təkrar sloqandır, ya da şəxsi hisslərin doğurduğu mövqe nümayişidir. Kiminsə kimisə inandırmaq, dinləmək və ya problemin dərinlərinə enmək kimi bir niyyəti yoxdur. Məhz bu səbəbdən Fələstin haqqında ağıllı, bilgilərə əsaslanan və perspektivli bir müzakirə aparmaq olduqca müşküldür.

İkinci çətinlik isə romantizmdir. Xüsusilə Qüdsə səfər etmiş, oradan foto və hisslər paylaşan insanlarda bu mövzu, bir növ "təmtəraqlı duyğular selinə" çevrilir. Hər şey Qüdsə bağlanır, hər şeydən əvvəl o müqəddəs şəhərə hiss edilən sevgi, düşüncənin yerini tutur. Romantizmdən uzaqlaşıb məsələni struktur və tarixsəl baxımdan təhlil etmək isə çox zaman gözardı olunur.

Üçüncü və bəlkə də ən ciddi problem isə məlumatsızlıqdır. Sadəcə "bilməmək" deyil bu – məsələ haqda yanlış məlumatların üst-üstə yığılması və bu yanlışlıqların zamanla həqiqət kimi qəbul edilməsidir. Bu cəhalət, həmasətlə və romantik yanaşmalarla birləşdikdə isə Fələstin probleminin dərinliklərini qavramaq mümkünsüz hala gəlir.

Halbuki əgər məsələni doğru adlandırmaq istəsək, təkcə “Fələstin problemi” demək yetərli deyil – bəlkə də “İsrail problemi” deməliyik. Fələstin, əslində, İslam dünyasının köklü və çox qatlı problemlərinin düyün nöqtəsidir. Sanki, Fələstin – məscidin həyətində sahibsiz qalmış bir uşaq kimidir: hər kəs ona baxır, acıyır, “yazıq” deyir, amma nə onu evinə aparır, nə də onun dərdinə həqiqi bir çarə axtarır. Hər kəs danışır, heç kim həll üçün cəhd göstərmir. Bu da, əlbəttə, yüzillərlə formalaşmış daha böyük və mürəkkəb səbəblərin nəticəsidir.

Qüds bizim nəyimizdir? Tarixi və mənəvi qatlara bir baxış

Fələstin deyəndə, əsasən Qüdsü nəzərdə tuturuq. Fələstin məsələsinin mərkəzi, tarixi və mənəvi baxımdan Qüdsdə düyünlənmişdir. Əlbəttə, cəmiyyətdə “başqa dərdimiz yoxmuş kimi niyə daim Qüdsdən danışırıq?” kimi etirazlar olur. Amma bu sual əslində bizi daha əsaslı bir suala yönəldir: Qüds bizim üçün nədir?

Bu suala iki əsas istiqamətdən cavab verə bilərik. Birincisi, Peyğəmbərimizin (s.a.s) buyurduğu bir hədisdir: “Ancaq üç məscid üçün səfər etməyə dəyər – Məscidül-Həram (Kəbə), Məscidün-Nəbi və Məscidül-Əqsa.” Bu, Qüdsün – sadəcə siyasi və coğrafi yox – mənəvi baxımdan da İslam coğrafiyasında Mədinə və Məkkədən sonra üçüncü yeri tutduğunu göstərir. Qüdsə olan bağlılığımız işğalla başlamayıb, işğal bitdikdən sonra da bu mənəvi əlaqə davam edəcək.

İkinci məqam isə Qüdsün öz daxilindəki dərinlikdir. Qüdsə baxarkən bir foto kadr belə bizə İslam mədəniyyətinin minillik izlərini – Əməvilərdən Abbasilərə, Osmanlıdan Məmlüklərə qədər – eyni anda hiss etdirir. Bütün bu izlər Qüdsü təkcə bir şəhər yox, mədəniyyətin, dini həyatın və siyasi mübarizənin mərkəzinə çevirir. Bu qədər təbəqəli və kompleks bir tarixi eyni məkanda başqa harada görmək olar?

Bu səbəbdən "Qüds bizim nəyimizdir?" sualına cavab sadə deyil – o, həm Peyğəmbərimizin (sav) yönləndirdiyi bir hədəfdir, həm də içində daşıdığı dərinlik və tarixlə bizi mənəvi olaraq özünə bağlayan bir yerdir.

İlk Qiblənin verdiyi mesaj: Uzaq bir hədəfə baxmaq

Məscidül-Əqsanın ilk qiblə olaraq seçilməsi faktı çox zaman gözdən qaçırılır. Halbuki burada çox dərin bir mesaj var. Allah, müsəlmanlara Kəbə kimi müqəddəs bir məkana deyil, uzaqda yerləşən, Bizans torpaqlarında olan bir məkana yönəlməyi əmr etmişdi. Niyə?

Çünki bu, bir hədəf göstərmək idi: “Hal-hazırda orada olmasanız da, ora sizə məxsusdur və bir gün siz onu yenidən dirçəldəcəksiniz.” Eyni zamanda bu uzaqlıq həm istiqamət göstərmək, həm də bir vəd vermək idi: “Sabah deyil, amma bir gün.”

Unutmayaq ki, 624-cü ildən 630-a qədər – yəni Kəbəyə qiblə çevrildikdən sonra – Kəbə də müsəlmanların əlində deyildi. İçində bütlər var idi. Amma bu, onun bir gün təmizlənməyəcəyini göstərmirdi. Sadəcə zamanını gözləmək lazım idi.

Bütün bunlar bizə deyir ki, Fələstin və Qüds məsələsi təkcə siyasi yox, eyni zamanda mənəvi və qiyamətə qədər davam edəcək bir imtahandır. Bu dərki içsəlləşdirən biri, xarici tənqidlərə qarşı rahatlıqla belə deyə bilər: “Bəli, bu bizim dərdimizdir və bu dərdimizin qaynağı inancımızın özüdür.”

Tarixə baxış: Osmanlıdan bəri parça-parça edilən torpaq

Fələstinə ciddi yanaşmaq istəyiriksə, tarixə dönüb Osmanlının 9 dekabr 1917-də bölgədən çəkilməsindən sonrakı hadisələri diqqətlə izləməliyik. 11 dekabrda Qüdsə girən İngilislər, əslində artıq uzun illərdir bölgəyə yerləşməkdə olan yəhudilərin planlarına rəvac verirdilər.

Əksəriyyətin düşündüyünün əksinə, Osmanlı dövründə də yəhudi yerləşmələri baş verirdi. Xüsusilə 1800-cü illərin ikinci yarısından etibarən bu axınlar artdı və 1897-ci ildə keçirilən Birinci Sionist Konqresi ilə bu işin təsadüfi yox, planlı bir işğal prosesi olduğu açıq-aşkar ortaya çıxdı. Sultan Əbdülhəmid bu siyasətə bütün gücü ilə qarşı çıxsa da, həm daxili zəifliklər, həm də xarici təzyiqlər onu durdura bilmədi. Onun taxtdan endirilməsindəki bəzi detallar isə bu dirənişin cəzalandırılması kimi şərh edilir.

Sonrasını isə bilirik: Balfour Bəyannaməsi (1917), BMT-nin bölgəni parçalama qərarı (1947), İsrailin qurulması (1948), Altı Günlük Müharibə (1967), Yom Kippur Savaşı (1973)... Hər biri Fələstinin torpaq və kimlik olaraq bir az daha əzildiyi, Qüdsün daha da dərinlikli bir işğala məruz qaldığı dövrlərdir.

Müasir reallıq: “Fələstin” deyərkən nəyi nəzərdə tuturuq?

Bu gün “Fələstin” deyəndə konkret olaraq nəyi nəzərdə tuturuq? Çünki bu anlayış artıq tək bir məkanı yox, bir-birindən ayrı və hətta bir-biriylə əlaqəsi kəsilmiş dörd ayrı reallığı əhatə edir:

1.    Şərqi Qüds – İdeoloji və tarixi mübarizənin mərkəzi.

2.    Qərbi Şəriə – Divarlarla parçalanmış və məhdudlaşdırılmış bir məkan.

3.    Qəzza – Tam mühasirədə olan bir zolaq.

4.    1948 Ərəb vətəndaşları – İsrail pasportu daşıyan, amma öz kimliyinə aid olmayan bir sistemdə yaşayan təbəqə.

İsrailin bu dörd bölgəni sistematik şəkildə bir-birindən ayırmaq siyasəti açıq şəkildə görünür. Fiziki divarlar, ayrı yollar, sosial və mədəni ayrılıqlar... Bütün bunlar, gələcəkdə mümkün ola biləcək bir Fələstin dövlətinin təməldən gücsüz qurulması məqsədi daşıyır.

Bu parçalanmışlıq fonunda sual aktuallaşır: "Hansı Fələstin?" Yəni, bizim haqqında danışdığımız Fələstin – hansı Fələstindir? Və bu dörd fərqli bölgənin insanları bir gün vahid və ortaq bir kimlik, suverenlik və gələcək ətrafında birləşə biləcəklərmi?

İndi bu sualları ciddi-ciddi düşünmək zamanıdır. Fələstin məsələsi artıq hisslərlə deyil, prinsipial, tarixi və strateji bir baxışla ələ alınmalı bir mövzudur. Romantizmin, həmasətin və məlumatsızlığın dumanından çıxmaq istəyiriksə, məsələni doğru tanımaq və bu yolda yeni bir dil, yeni bir perspektiv inkişaf etdirmək məcburiyyətindəyik.