Ərəb Yarımadası | İslam Dünyası - 4

Ərəb Yarımadası: Coğrafi, Tarixi və Müasir Reallıqlar

Yaxın Şərq coğrafiyasını dördayaqlı bir masa kimi təsəvvür etsək, bu masanın ayaqları Türkiyə, İran, Misir və Hicaz bölgəsini də əhatə edən Ərəbistan yarımadası olar. Bu dörd əsas oyunçudan biri olan Ərəbistan – xüsusilə də Məkkə və Mədinənin yerləşdiyi Hicaz – tarix boyunca bölgənin mərkəzini və mənəvi dayaq nöqtəsini təşkil edib. Bu gün həmin bölgəyə nəzarət edən Səudiyyə Ərəbistanı da bu mövqeyini, bir növ, bu tarixi və coğrafi irsdən alır.

Ərəbistan yarımadasının yerləşdiyi məkan onun keçmişdə də, bu gün də strateji əhəmiyyətini qoruyub saxlamasına səbəb olub. Şimalda Şama doğru, cənubda isə Asiyanın geniş ərazilərinə uzanan bu coğrafiya, qərbdə Qırmızı dəniz və Afrika ilə Aralıq dənizinə, şərqdə isə İran üzərindən Asiyanın dərinliklərinə açılan yollarla birləşir.

Bu unikal mövqe, Məkkə və Mədinənin varlığı ilə birləşərək, əsrlər boyu İslam dünyasının hər tərəfindən gələn insanlar üçün bu torpaqları cazibə mərkəzinə çevirib. Hicaz sözünün “maneə” mənası verməsi də təsadüfi deyil – çünki bu bölgə, dəniz sahili ilə daxili səhralıq arasında bir təbii sərhəd, dağlıq keçiddir. Tarix boyu burada mədəniyyətlər, ticarət yolları, iqlimlər və iqtisadi axınlar bir nöqtədə kəsişib. Ona görə də Ərəbistan haqqında danışanda yalnız dini və mənəvi deyil, həm də iqtisadi, coğrafi və siyasi keçid zonası kimi düşünmək lazımdır.

Ərəbistanı dörd əsas hissədə öyrənmək daha əlverişlidir: Səudiyyə Ərəbistanı, Yəmən, Oman və Körfəz ölkələri (Küveyt, BƏƏ, Bəhreyn, Qətər).

Səudiyyə Ərəbistanı: Quruluşdan Reformlara

Bu gün Səudiyyə Ərəbistanı İslam dünyasında Sələfi və ya Vəhhabi dünyagörüşü ilə tanınan bir ölkədir. Dövlətin quruluşu mərhələli şəkildə həyata keçib: 1906-cı ildə Riyadın ələ keçirilməsi, 1925-də Məkkə və Mədinənin nəzarətə götürülməsi və nəhayət 1932-ci ildə Səudiyyə Ərəbistanı Krallığının rəsmən elan edilməsi.

Ən maraqlı detallarından biri budur ki, Səudiyyədə neftin kəşfi digərlərindən xeyli gec – 1938-ci ildə baş verib. Britaniyalı şirkətlərin tapmadığı bu ehtiyatları, ABŞ-ın Texas şirkəti tapıb. Və o zamandan bu yana Səudiyyənin "nəhəng bir neft okeanı üzərində oturduğu" gerçəyi ortaya çıxıb.

Dövlətin quruluşunda diqqətçəkən başqa bir cəhət isə siyasi güclə dini elitanın ittifaq şəklində bir sistem qurmasıdır. Xüsusilə Kral Əbdüləziz dövründə, bu ittifaq "İxvan" adı ilə tanınan dini hərəkatla baş verir. Dövlətin idarəsi ilk gündən din alimləri ilə siyasi elita arasında bölgü ilə yürüyüb.

Din xadimlərinə geniş səlahiyyətlər verilib: qadınların ictimai həyatda iştirakından tutmuş, media və cəmiyyətin dini prinsiplərə uyğun təşkili onların əlində cəmləşib. “Mütəvva” (din polisi) və “Əmr bil-məruf, nəhyi anil-münkər” qrupları da bu çərçivədə yaradılıb.

Lakin əvəzində üç əsas sahəyə – kral ailəsinin şəxsi həyatı, neft gəlirlərinin istifadəsi və ölkənin xarici siyasətinə dair məsələlərə – ulemaların müdaxilə hüququ qadağan edilib. Kral Əbdüləzizin azı 36 oğlu, minlərlə nəvəsi olduğu halda, bu sahədə söz demək imkanları olmayıb.

Kral Əbdüləzizdən sonra taxta Saud, Feysəl, Xalid, Fahd, Abdullah və hazırda Kral Səlman çıxıb. Xüsusilə 2015-dən sonra – Kral Salmanla birlikdə – yeni və riskli bir dönəmə qədəm qoyulub: taxt ilk dəfə oğullardan nəvələrə ötürülməyə başlayıb.

Tarix boyu ölkədə əhəmiyyətli hadisələr baş verib: 1964-də Kral Saud israfçılığa görə, ulemaların fətvası ilə vəzifədən uzaqlaşdırılıb. 1973 Yom Kippur müharibəsində Kral Feysəl nefti siyasi silah kimi istifadə edərək Qərbə qarşı embarqo qoyub, amma 1975-də sarayda sui-qəsd nəticəsində öldürülüb. Bu, Səudiyyə üçün ciddi dərs olub: nefti siyasətə alət etmə.

1979-cu ildə Məkkədə baş verən basqın, Səudiyyə təhlükəsizlik sistemini o qədər aciz duruma salıb ki, fransız xüsusi təyinatlılardan kömək istənilib. Bu travmalar – İran inqilabı, Sovetlərin Əfqanıstana girməsi, Səddamın İraqda hakimiyyətə gəlməsi ilə – ölkəni daha çox qorxu və ABŞ-a yönəlməyə məcbur edib.

Son illərdə isə Vəliəhd Şəhzadə Məhəmməd bin Salmanla ölkə tamamilə yeni bir mərhələyə qədəm qoyub. Cəmi bir neçə ilə Səudiyyə cəmiyyətində inanılmaz dəyişikliklər baş verib: Ciddədə film festivalları, Ulada konsertlər, hətta Cadılar Bayramı kimi tədbirlər artıq reallıqdır. Halbuki bir neçə il əvvəl bunlar düşünülə bilməzdi. İslamda musiqinin haram olmadığına dair fikir bildirən bir imamın vəzifədən uzaqlaşdırılması da bu yeni dönəmin sərhədlərini göstərir.

Yəmən: Dərin Böhran və Tarixi Paralellər

Yəmən bu gün acı bir vətəndaş müharibəsinin içindədir. Daxildəki qarşıdurmalar xarici aktorlar tərəfindən yönləndirilir və bu vəziyyət tarixi təkrar edir. 1962-70-ci illərdə Misirin Yəmənə müdaxiləsi on minlərlə insanın həyatına son qoydu və bu müdaxilə "Misirin Vyetnamı" adlandırıldı.

Ölkə uzun illər Şimal və Cənub olaraq parçalanmış, 1990-cı ildə yenidən birləşmişdir. Ərəb Baharından sonra prezident Əli Abdullah Saleh istefa versə də, daha sonra Husilərlə birləşərək Səudiyyəyə qarşı çıxıb. Sonra yenidən Səudiyyəyə yaxınlaşmaq istəyəndə isə elə Husilər tərəfindən öldürülüb. 2014-dən bəri paytaxt Səna İranın dəstəklədiyi Husilərin nəzarətindədir.

Oman və Körfəz Ölkələri: Sakit Güclər və Strateji İttifaqlar

Ərəbistan yarımadasının digər bir vacib hissəsi – Oman – bölgədə özünəməxsusluğu ilə seçilir. Sultan Qabus dövründə (1970-2020) ölkə adətən Britaniyanın bölgədəki “əlaqə nöqtəsi” kimi işləyib. Musandam yarımadası vasitəsilə Fars körfəzinin çıxış nöqtəsinə nəzarət bu ölkəyə həvalə edilib. Dini baxımdan da Oman, bölgədəki əsas axımlardan fərqlənən bir yol tutur.

Körfəz ölkələri – Küveyt, BƏƏ, Bəhreyn və Qətər – hər biri fərqli xüsusiyyətlərə malikdir:

• Küveyt, bölgənin ən demokratik sisteminə yaxın ölkəsidir. Güclü parlamenti, aktiv cəmiyyəti və ABŞ-la yaxın münasibətləri ilə seçilir. Eyni zamanda dindar və səxavətli xalqı var. Küveytli iş adamları İslam dünyasının müxtəlif yerlərində böyük xeyriyyə işlərinə imza atıblar.
• BƏƏ, 7 əmirlikdən ibarət konfederasiyadır. 1971-ci ildə müstəqillik qazanıb. Dubay və Əbu Dabi kimi şəhərləri ilə turizm və nəqliyyat sahələrində mərkəzə çevrilib. Son illərdə həm siyasi, həm də hərbi sahədə regionda daha çox görünməyə başlayıb.
• Bəhreyn, demoqrafik və dini gərginliklərlə üz-üzədir: əhalinin böyük əksəriyyəti şiə olsa da, ölkəni sünni azlıq idarə edir. Bu, daxili gərginliklərə səbəb olur.
• Qətər, zəngin təbii qaz ehtiyatları və Əl-Cəzirə kanalı kimi güclü media vasitəsi ilə öz mövqeyini qoruyur. Qətər həm də vasitəçi rolunu oynayır – Taliban, Həmas-Fəth və digər tərəflərin danışıqları burada aparılır. 2022 Dünya Çempionatı zamanı tətbiq edilən mədəni və dini balans siyasəti, ölkənin beynəlxalq imicinin güclü nümunəsi kimi göstərilir.