Dört Xəlifə Dönəmi İqtisad | İslam İqtisadı Tarixi - 3

Dörd Xəlifə Dövründə İqtisadi Dəyişikliklər və Qurumsallaşma

Peyğəmbərimiz Hz. Muhəmmədin (sav) vəfatından sonra başlayan Dörd Xəlifə dövrü (miladi 632–661), müsəlmanların iqtisadi tarixində dönüş nöqtəsi sayılan mühüm bir mərhələdir. Bu dövrdə, artıq Hz. Peyğəmbər (sav) dövründə əsası qoyulmuş Mədinə bazarı və ümumi iqtisadi həyat prinsipləri, yeni fəthlərlə və artan gəlir mənbələri ilə birlikdə daha sistemli, qurumsal və zəngin bir struktura çevrilməyə başladı.

Hz. Əbu Bəkr (r.a) dövrü (632–634)

İki il davam edən Hz. Əbu Bəkrin xilafəti əsasən ərəb yarımadasında müsəlman hakimiyyətini möhkəmləndirməyə yönəlmişdi. Bu dövrdə, zəkat verməkdən imtina edən və dövlətə qarşı çıxan tayfalarla aparılan "Riddət" (dindən dönmə) müharibələri baş verdi. Bu mübarizələr nəticəsində zəkatın sadəcə dini deyil, həm də siyasi bir məsuliyyət olduğu daha da aydın şəkildə qəbul olundu. Beləliklə, dövlətin sabit gəlir mənbələri formalaşdı. Eyni zamanda, İraq və Şam bölgələrinə doğru ilk fəth hərəkatları başladı və Bəsrə körfəzi ilə Fələstində bəzi əhəmiyyətli məntəqələr ələ keçirildi. Hz. Əbu Bəkr dövründə Beytülmalın gəlirləri çox yüksək olmasa da, mövcud vəsait birbaşa ehtiyac sahiblərinə yönəldilirdi.

Hz. Ömər (r.a) dövrü (634–644)

Hz. Ömərin daha uzun sürən xilafətində İslam dövləti geniş bir əraziyə yayıldı və idarəçilik, maliyyə sahələrində ciddi islahatlar həyata keçirildi. Bu dövrdə Bizans və Sasani imperiyalarına qarşı böyük zəfərlər qazanıldı; İranın Nəhavənd döyüşü ilə fəthi tamamlandı, Fərat-Dəclə arası Sevad bölgəsi, İraq, Azərbaycan, Şam, Qüds və Misir müsəlman torpaqlarına qatıldı. Bu fəthlər iqtisadi baxımdan həm canlanmaya, həm də xalqın rifahının yüksəlməsinə səbəb oldu.

Hz. Ömər dövründəki mühüm iqtisadi və idarəvi yeniliklərə bunlar daxildir:

• İdarəçilik Sistemi: Artan gəlir və idarə yükü səbəbilə əyalətlərdə üç əsas sahədə qurumlar yaradıldı: vali (idarə), qazi (hüquq), Beytülmal əməli (maliyyə). Əyalətlərdə Beytülmal şöbələri yaradıldı və artıq gəlirlər mərkəzi xəzinəyə ötürüldü.

• Maliyyə Siyasəti: Fəth edilən torpaqlarda yerli iqtisadi və hüquqi sistemlər, İslamla ziddiyyət təşkil etmədiyi təqdirdə, qorunurdu. Bizansın qızıl dinarı və Sasanilərin gümüş dirhəmi kimi pullar dövriyyədə saxlanıldı və üzərinə İslami işarələr əlavə edildi.

• Gəlir Mənbələri: Dövlət gəlirləri əsasən müsəlmanlardan toplanan zəkat, öşr (məhsul zəkatı), ianələr və sədəqələr, qeyri-müsəlmanlardan isə cizyə (baş vergisi) və xərac (torpaq vergisi) vasitəsilə təmin olunurdu. Mirasçısız mallar və dövlətə məxsus torpaq və heyvanlar da gəlir mənbələri arasında idi.

• Maaş və Atiyə Sistemi: Maaş və bağış (atiyə) sistemi Hz. Ömər dövründə daha qurumsallaşdı. Beytülmala daxil olan gəlirlər, xərclər dəftərlərə yazılırdı. Əvvəlki dövrdəki bərabərlik prinsipindən fərqli olaraq, Hz. Ömər müxtəlif insanlara İslama verdikləri töhfəyə görə fərqli maaşlar müəyyən etdi (məsələn, ilk müsəlmanlar, hicrət edənlər, Bədir döyüşündə iştirak edənlər kimi). Bu ödənişlər illik şəkildə aparılırdı.

• Sosial Yardım: Beytülmal vasitəsilə kasıblara “rızq” adı ilə mütəmadi yardımlar edilirdi. Əsas ərzaq (un, çörək və s.) ehtiyacları dövlət tərəfindən qarşılanırdı. Bu, Hz. Peyğəmbərdən miras qalan sosial dəstək sistemi idi və daha da inkişaf etdirildi.

• Torpaq İdarəçiliyi: Hz. Ömər, əvvəlki dövrdəki "iqta" yəni qazilərə torpaq paylanması praktikasını dəyişdi. Sevad kimi zəngin bölgələrin torpaqları yerli əhalinin istifadəsində saxlanıldı və bu torpaqlardan toplanan xərac gəliri əsgərlərin maaşı kimi istifadə edildi. Bu yanaşma həm sərhədlərin qorunmasının maliyyətini qarşılamaq, həm də gələcək nəsillərin haqqını qorumaq məqsədi daşıyırdı. Eyni zamanda işlənməyən torpaqlar (mevat) dirildilərək onları becərən şəxslərə verildi.

Bu dövrdə iqtisadi fəallıq artdı, ticarət genişləndi və cəmiyyətin ümumi rifah səviyyəsi yüksəldi. Fəthlər nəticəsində əldə edilən qənimətlər və yeni gəlir mənbələri həm idarəçilərin, həm də xalqın maddi imkanlarını genişləndirdi.

Hz. Osman (r.a) dövrü (644–656)

Hz. Osman dövründə fəthlər davam etdi. Xorasandan başlayaraq, Təbəristan, Cürcan, Həmədan, Rey, Mərv, Kabil, Kirman, Bəlx və Sicistan daxil olmaqla İranın demək olar ki, bütün torpaqları İslamın tərkibinə qatıldı. Hz. Ömərin dövründə baş verən iqtisadi yüksəliş, Hz. Osman dövründə də davam etdi və artan gəlirlər Beytülmalın daha sistemli şəkildə işləməsinə şərait yaratdı. Maliyyə hesabları daha detallı aparılırdı. Bununla belə, Hz. Osman dövründə bəzi siyasi qərarlar və ətrafındakı şəxslərin davranışları narazılıqlara səbəb oldu və bu narazılıqlar nəticədə onun şəhid edilməsinə qədər davam edən böhranlı bir vəziyyət yaratdı.

Hz. Əli (r.a) dövrü (656–661)

Hz. Əlinin xilafəti isə daha çox daxili siyasi qarşıdurmalar və parçalanmalar dövrü kimi yadda qaldı. Xüsusilə Hz. Əli (r.a) ilə Hz. Muaviyə (r.a) arasındakı gərginlik, İslam dünyasında böyük təlatümlərə səbəb oldu. İslam coğrafiyası genişləndikcə, müxtəlif mədəniyyət və etnik strukturlar (məsələn, İran, Bizans təsirindəki Bəsrə, Kufə, Şam, Qahirə kimi şəhərlər) dövlətin idarə və sosial sistemini daha mürəkkəb hala gətirmişdi.