Xilafət Seçimləri və İlk İxtilafların Başlanğıcı
Hz. Əbu Bəkrin (r.a) qısa sürən xilafətindən sonra, müsəlman cəmiyyətinin böyük əksəriyyəti heç bir ciddi qarşıdurma yaşamadan Hz. Ömərə (r.a) beyət etdi. Lakin Hz. Ömərin şəhid edilməsindən sonra konkret bir xəlifə təyin etməməsi və məsələni altı nəfərlik bir şura ilə həll etməyi təklif etməsi yeni bir dövrün başlanğıcı oldu. Bu mərhələdə artıq İslamdan əvvəlki dövrdən gələn Üməyyə və Həşimoğulları arasındakı gərginlik özünü bir qədər açıq şəkildə göstərməyə başladı. Nəticə etibarilə Hz. Osmanın (r.a) xilafətə seçilməsi ilə birlikdə, Şiə düşüncəsində Hz. Əlinin (r.a) bu vəzifəyə ən layiqli şəxs olduğu fikri ortaya çıxdı və bu günümüzə qədər davam edən dərin siyasi mübahisələrin təməli qoyulmuş oldu.
Hz. Osman Dövrü və Artan Narazılıqlar
Hz. Osmanın xilafəti dövründə, bəzi valilərin dəyişdirilməsi və xüsusilə Üməyyə soyuna mənsub şəxslərin önə çıxarılması müəyyən narazılıqlara səbəb oldu. Bu təyinatlar, Hz. Osmanın ailəsinə və qəbiləsinə yaxın durduğu yönündə tənqidlərə yol açdı. O dövrdə iqtisadi rifahın artması ilə birlikdə, cəmiyyətdə fikir ayrılıqları da görünməyə başladı. Məsələn, İraqdakı Yəmən mənşəli tayfalar və fərdi müxaliflər, o cümlədən Əbu Zər (r.a.), bəzi məsələlər qarşı çıxdılar. Hətta Əbu Zərin qısa müddətlik sürgünə göndərilməsi belə baş verdi.
Hz. Osmanın dövründə Bəsrə, Kufə və Misir istiqamətindəki fəthlər davam etdi. Lakin bəzi qərarların fərqli olması kimi məsələlər yeni mübahisələr doğurdu. Nəticədə Misirdən, Bəsrədən və Küfədən gələn narazı qruplar Hz. Osmanın evini mühasirəyə aldılar. Bu mühasirə zamanı ortaya çıxan və Misirlilərin öldürülməsini əmr edən bir məktub, gərginliyi daha da artırdı və nəticədə Hz. Osmanın şəhid edilməsinə gətirib çıxaran faciəvi proses başladı. Bu mühasirə təxminən 18 gün davam etdi.
Hz. Əli Dövrü və Davam edən Tənəzzüllər
Hz. Əli, Hz. Osmanın evinin mühasirə altında qalmasından narahat idi və hadisəyə müdaxilə etməyə çalışsa da, bu cəhd nəticə vermədi. Hz. Osmanın şəhid edilməsindən sonra, Hz. Əliyə dərhal beyət edilmədi – bəzi səhabələr, o cümlədən Hz. Aişə (r.a), beyəti qatillərin cəzalandırılması şərtinə bağladılar. Digər səhabələr dərhal beyət etdilər.
Hz. Əli xilafətə keçdikdən sonra, bəzi valiləri dəyişdirdi. O, Şamda Muaviyənin yerinə Səhl ibn Huneyfi təyin etsə də, Muaviyə, Hz. Osmanın qisası alınmadan beyət etməyəcəyini bildirdi. Bu hadisə, Əməvi dövlətinin təməllərinin qoyulması ilə nəticələndi. Hz. Aişənin rəhbərliyi ilə təşkil olunan müxalif hərəkat nəticəsində Cəməl və Siffin savaşları baş verdi. Hz. Əli bu hadisələrdə üstünlük qazansa da, Muaviyə ilə olan hakəmlik (təhkim) məsələsi Xaricilərin İslam cəmiyyətindən ayrılmasına səbəb oldu. Bu dövrdəki ixtilafların arxasında tayfaçılıq, iqtidar hirsi kimi amillərin təsiri olduğu görünür (səhabələrdə deyil, digərlərində). Hz. Osmanın şəhid edilməsində və bu hadisələrin arxasında münafiqlərin və qeyri-müsəlman elementlərin təsiri də var idi.
İqtisadi Mübahisələr və Beytülmalın İdarəsi
Hz. Osmanın dövründə dövlət vəsaitlərinin istifadəsinə dair narahatlıqlar artmışdı. Onun ailəsinə və qohumlarına üstünlük verildiyi yönündə iddialar səsləndi. İddiaların yanında valilərin özbaşına addımları və haqsızlıqları da var idi, bunlardan bəziləri doğru, bəziləri isə yanlış idi. Hz. Əli isə maaş bölgüsündə bərabərlik prinsipini əsas götürmüş, Hz. Osman tərəfindən paylanmış bəzi xüsusi mülkləri geri almış və hətta uşaqlara da maaş təyin etmişdi.
Xüsusilə Hz. Ömər dövrü, Beytülmalın daha sistemli və təşkilatlanmış bir quruma çevrilməsi baxımından önəmli idi. O, valiləri mütəmadi şəkildə nəzarətdə saxlayır, xalqın şikayətlərini birbaşa dinləyərək ədaləti təmin etməyə çalışırdı. Nəcran bölgəsində faizlə işləyən qrupların isə oradan çıxarılması bu prinsiplərə bağlılığın göstəricisi idi.
Zənginlik, Pul və Toplumsal Paylaşım
Hz. Peyğəmbər (sav) dövründə Beytülmala daxil olan gəlirlər nisbətən mütənasib idi. Lakin fəthlərin genişlənməsi ilə Hz. Ömər və Hz. Osman dövrlərində qənimətlər, Fey malları və digər şəriət əsaslı gəlir mənbələri çoxaldı. Bizans və Sasani pulları bazarda dolaşsa da, ilk İslam sikkəsi Əməvi xəlifəsi Əbdülməlik ibn Mərvan tərəfindən dövriyyəyə buraxıldı. Bu dövrdə qızıl və gümüş yığımları sürətlə artdı və Beytülmal artıq sadəcə bir otaqdan ibarət deyildi – ayrıca inzibati binalar və idarəetmə qurumları ilə gücləndirildi.
Hz. Osmanın şəhid edildiyi vaxtda xəzinəsində 150 min dinar və 1 milyon dirhəm olduğu, çox sayda at və dəvəyə sahib olduğu qeyd olunur. Abdurrahman ibn Avf kimi səhabələr isə yüz minlərlə dinar dəyərində sərvətə malik idilər. Bu dəyişiklik, Hz. Peyğəmbər dövrünə nisbətən böyük bir sosial və iqtisadi transformasiyanı ortaya qoyur.
Sərvətə Baxış və Sosial İmtahan
Sərvət artımı, eyni zamanda bir sınaq və məsuliyyət mövzusudur. Zənginliyin münaqişələrə yol açdığı hallar olsa da, müsəlman cəmiyyətində bu sərvətin zəkat, infaq, sədəqə və gözəl borc kimi yollarla sosial ədalətə xidmət etdiyi də qeyd olunmalıdır. Ticarət və ortaq iş modelləri ilə sərvət bölüşülmüş, insanlara təsir edən deyil, insanlara xidmət edən bir vəsaitə çevrilmişdir. Beləliklə, sərvətin miqdarı deyil, onun hansı niyyətlə və necə istifadə edildiyi əsas məsələ olmuşdur.
İlk xəlifələr dövründə ticarət Hicazla məhdud qalmamış, qonşu bölgələrə qədər yayılmış, müsəlmanlar daha açıq və kosmopolit bir cəmiyyətə çevrilmişdilər. Tüccarların uzaq diyarlara gedərək İslamı yaymaları bu dönəmin ən diqqətəlayiq hadisələrindən biridir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder