Müasir mənada iqtisad elmi nisbətən yeni sayılır və əsasən 18-ci əsrin ikinci yarısında, xüsusilə də Adam Smith'in 1776-cı ildə nəşr edilən “Millətlərin Sərvəti” əsərindən sonra formalaşmağa başlamışdır. Amma insanların iqtisadi ehtiyaclarını ödəmə səyi insanlıq tarixi qədər qədimdir və ilk insandan bu yana davam edən bir fəaliyyət sahəsidir. Buna görə də tarix boyu müxtəlif dövrlərdə bir çox alimlər öz zamanlarının şərtlərinə uyğun şəkildə iqtisadi mövzularda fikir yürütmüş, yazılar qələmə almışdırlar. Müsəlman alimlər də İslamın ilk dövrlərindən etibarən iqtisadi məsələlərə maraq göstərmiş, mövcud problemlərə dair öz baxışlarını müxtəlif əsərlərdə əks etdirmişlər.
İslam iqtisad fikrini öyrənərkən alimlər və onların əsərləri adətən müəyyən qruplar üzrə təsnif edilir. Bu cür yanaşma, keçmişdə iqtisadi mövzuların hansı mənbələrdə araşdırılmalı olduğunu müəyyənləşdirmək baxımından faydalıdır. Aşağıda İslam iqtisad düşüncəsinə işıq tutan əsas əsər qrupları və həmin sahədə ön plana çıxan nümunələrə yer vermək istərdik:
1. Kəsb (Qazanc) Kitabları
İlk dövrlərdə iqtisadi fikrin təməl mövzuları məhz kəsb kitablarında toplanmışdır. “Kəsb” sözü qazanc, əmlak əldəetmə, əmək kimi məfhumları əhatə edir. Bu əsərlərdə əsasən qazancın mahiyyəti, işləməyin zəruriliyi, iqtisadi fəaliyyətin yaranması və cəmiyyət üçün əhəmiyyəti, əmək bölgüsü, zənginlik-yoxsulluq qarşılaşdırması, israf və xərcləmə məsələləri müzakirə edilir. Eyni zamanda kənd təsərrüfatı, sənaye və ticarət sahələrinin bir-birinə görə mövqeyi, peşələrin üstünlük səbəbləri kimi mikroiqtisadi mövzular da toxunulur.
Nümunələr: İmam Muhəmmədin “Kitabul Kəsb”i (ilk nümunələrdəndir və iqtisadiyyata müsəlman baxışını göstərir), Cəmaləddin ibn Əbdürrəhman əl-Hubeyşinin “əl-Bərəkə fi Fəd Səy vəl-Hərəkə”si, Əbu Bəkr əl-Həllalın “əl-Has alət-Ticarə və Sına”sı və Haris əl-Muhasibinin “Kitabul Məkasib”i.
2. Ticarət Kitabları
Bu əsərlər geniş iqtisadi nəzəriyyə təqdim etməsə də, dövrün iqtisadi münasibətlərinə, ticarət həyatına və əsas anlayışlara dair vacib məlumatlar verir. Burada mal və pulun tərifi, qiymətlərin formalaşması və dəyişməsi, ticarət əxlaqı, tacir və alıcı üçün məsləhətlər, mühüm ticarət yolları və beynəlxalq ticarət kimi mövzular əks olunur.
Nümunələr: Cəfər ibn Əli əd-Dıməşqinin “əl-İşara ilə Məhasini Ticarə”si, Cahızın “Fi Mədhit Tüccar və Əməli Zəmmis-Sultan” əsəri.
3. Hisbə Kitabları
Hisbə əsərləri dövlətin bazar üzərində tənzimləmə rolu ilə bağlı ən geniş qaynaqlardandır. Burada bazarın ədalətli işləməsi, alıcı-satıcıların aldadılmaması, monopoliyaya, qara bazara, fürsətçiliyə, fahiş qiymətə, haqsız qazanca qarşı tədbirlər kimi mövzular izah olunur. Bəziləri daha nəzəri və hüquqi, bəziləri isə praktik və tətbiq yönümlüdür. Eyni zamanda həmin əsərlər dövrün iqtisadi mühiti və sosial qaydaları barədə də dəyərli məlumat verir.
Nümunələr: Yəhya ibn Ömər əl-Əndəlüsinin “Əhkamüs-Suq”u (ilk və tətbiqə yönəlik), İbn Teymiyyənin “Hisbə”si (nəzəri məzmunlu), Şeyzərinin “Nihayətül Rutbə Fi Tələbil Hisbə”si, İbn Uhuvvənin “Məalimüt Turbə Fi Əhkamil-Hisbə”si.
4. Siyasətnamələr və Əhkam əs-Sultaniyələr
Birbaşa iqtisadi əsərlər olmasa da, bu qrupda yer alan əsərlər dövlət idarəçiliyi, gəlir bölgüsü, vergi, yoxsulluğun azaldılması və ümumi rifahın artırılması mövzularına toxunur. Dövlət adamlarına verilən tövsiyə və məsləhətlər vasitəsilə iqtisadi münasibətlərə dair əhəmiyyətli baxışlar təqdim edir.
Nümunələr: Yusif Hacibin “Kitabul Bilig”i, Nizamül Mülkün “Siyasətnamə”si, Keykavusun “Kabusnamə”si, İmamül Hərameyn Cüveyninin “Qiyasül Üməm”i, Turtuşinin “Siracul Müluk”u, Qəzalinin “Nəsihətül Müluk”u və Mavərdinin “Əhkamül Sultaniyə”si.
5. Əmval və Xərac Kitabları
Əsasən maliyyə mövzularına həsr olunmuş bu əsərlərdə vergi növləri, vergi dərəcələri, torpaqların idarəolunması, dövlətin iqtisadi inkişafa töhfə verən tədbirləri, qiymətlərin formalaşması və ümumi rifah məsələləri müzakirə olunur.
Nümunələr: Əbu Yusufun “Kitabul Xərac”ı, İbn Zəncuyənin “Kitabul Əmval”ı və Əbu Ubeydin “Kitabul Əmval”ı.
6. Fəlsəfə və Əxlaq Kitabları
18-ci əsrə qədər iqtisad ayrıca elm kimi mövcud olmadığından, bu mövzular əsasən fəlsəfə və əxlaq çərçivəsində, ailə idarəçiliyi (tədbir-i mənzil) və şəhər idarəçiliyi (tədbir-i mədinə) daxilində araşdırılırdı. Bu səbəbdən, bir çox iqtisadi anlayışlara fəlsəfi və əxlaqi mənbələrdə rast gəlinir.
Nümunələr: Rağib əl-İsfəhaninin “Əz-Zəria ilə Məkarimi Şəriə”si, Nəsirəddin Tusinin “Əxlaq-ı Nasiri”si, Kınalızadənin “Əxlaq-ı Alai”si, İbn Sinanın “Əs-Siyasətül Mənziliyə”si, Fərabinin “Mədinətül Fazilə”si.
7. Təsəvvüf, Nəsihət və Fütüvvət Kitabları
Bu əsərlər daha çox iqtisadi psixologiya, iqtisadi əxlaq, ticarət əxlaqı və iş əxlaqı ilə bağlı mövzuları əhatə edir. Bəzən əxlaq və təsəvvüf kitablarının mövzuları iç-içə keçir.
Nümunələr: Həsib əl-Muhasibi, Hakim Tirmizi, Cüneyd Bağdadi, Əbu Talib əl-Məkkinin əsərləri, Mövlana Cəlaləddin Rumi və Muhyiddin Ərəbi kimi sufilərin əsərlərində də bu mövzulara geniş yer ayrılıb. Fütüvvət sahəsində isə Süləminin “Kitabul Fütüvvə”si və İbnül Mimarin “Kitabul Fütüvvə”si.
Bu əsər qrupları İslam iqtisad düşüncəsini dərindən başa düşmək, alimlərin baxışlarını öyrənmək üçün əsas qaynaqlar sayılır. Lakin bütün zənginlik yalnız bunlarla məhdudlaşmır; tarix, fəlsəfə, fiqh, coğrafiya kitablarında da iqtisadi məsələlərə dair fikirlərə rast gəlmək mümkündür. Məsələn, İbn Xəldunun “Müqəddimə”si yalnız iqtisad sahəsinə deyil, bir çox sosial elmlərə təsir etmiş, həm İslam dünyasında, həm də Qərbdə dərin iz buraxmışdır.
Müasir dövrdə inkişaf: 19-cu əsrdə Avropada baş verən inkişaflar İslam dünyasında da iqtisad düşüncəsinin yeni əsərlərdə əksini tapmasına yol açdı. Xüsusilə 20-ci əsrdə, müstəmləkəçilikdən azad olmağa başlayan İslam ölkələrində iqtisad mövzusunda müstəqil əsərlər artdı və İslam iqtisadiyyatı ayrıca bir sahə kimi müzakirə edilməyə başladı.
Bütün bu əsərlər və alimlərin baxışları İslam iqtisad düşüncəsinin zənginliyini və tarixi dərinliyini anlamaq baxımından əvəzsizdir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder