Əməvi və Abbasi Dönəmində İqtisadiyyat | İslam İqtisadı Tarixi - 5

Əməvilər və Abbasilər dövrü, İslam iqtisadiyyatının formalaşması baxımından olduqca əhəmiyyətli bir mərhələ hesab olunur. Bu dövr, geniş ərazilərə yayılan İslam dünyasında iqtisadi rifahın təməllərinin qoyulduğu və inkişaf etdirildiyi bir dövr olmuşdur. Hz. Peyğəmbərə (sav) VII əsrin əvvəllərində gələn ilk vəhydən başlayaraq 632-ci ildə Ərəb Yarımadasının tam İslam hakimiyyətinə keçməsi ilə sürətlənən proses, VII-VIII əsrlərdə müsəlmanların İran torpaqlarını, Aralıq dənizi sahillərini, Mesopotamiya və İraqın bərəkətli ərazilərini birləşdirməsi ilə daha da genişlənmişdir. 1000-ci illərə çatanda isə İslam dünyası artıq Asiya, Avropa və Afrikaya yayılmış, qərbdə İspaniyadan, Afrikanın qərb sahillərindən tutmuş şərqdə Əfqanistan, Hindistan və Çinə qədər uzanan, ortaq dil kimi ərəbcənin istifadə olunduğu böyük bir coğrafiyanı əhatə etmişdir.

İqtisadi Həyatın Təşkili

Müsəlmanlar fəth etdikləri geniş ərazilərdə fərqli irq, din və mədəniyyətlərə sahib xalqları idarə etmək üçün güclü idarəetmə sistemi qurmuşdular. Əsas gəlir mənbəyi olan kənd təsərrüfatı ilə yanaşı sənaye və ticarət sahələrində də güclü institusional strukturlar formalaşdırılmışdı. Bu strukturları qurarkən, İslam əvvəlki böyük mədəniyyətlərin - İranın, Romanın - sosial-iqtisadi təcrübələrindən faydalanmış, onları öz inanc prinsiplərinə uyğun şəkildə təkmilləşdirərək yeni sistem yaratmışdır.

İqtisadi İnkişafı Şərtləndirən Amillər

1. Təhlükəsizlik və Hüquqi Birləşmə: Geniş torpaqlarda əvvəlcə təhlükəsizliyin təmin olunması və idarə olunan ərazilərdə hüquqi birliyin yaradılması iqtisadi fəallığın artması üçün vacib idi. Ədalət anlayışının cəmiyyətin bütün təbəqələrinə şamil olunması, stabillik və etibar hissini gücləndirmiş, bu isə tələbatın artmasına və rifahın yüksəlməsinə yol açmışdır.

2. İxtisaslaşma: Ayrı-ayrı bölgələrdə müxtəlif sahələr üzrə ixtisaslaşma yaranmışdı. Bir yerdə kağız istehsalı, başqa bölgədə pambıq və ya ipək istehsalı daha çox yayılmış, bu məhsullar digər bölgələrə ixrac olunmuşdur.

Kənd Təsərrüfatı: İqtisadiyyatın Onurğası

Bu dövrün iqtisadi əsasını kənd təsərrüfatı təşkil edirdi. İslamın ilk yayıldığı Ərəb Yarımadasında əsasən köçəri həyat tərzi üstünlük təşkil etsə də, Yəmən, Taif, Mədinə kimi yerlərdə əkinçilik aparılırdı. Lakin yeni fəth edilən münbit torpaqlarda mövcud biliklərdən yararlanaraq, müsəlmanlar daha məhsuldar kənd təsərrüfatı sistemi qura bilmişdilər.

• Suvarmaya Əhəmiyyət: Həm Əməvilər, həm də Abbasilər suvarmaya xüsusi diqqət yetirmişlər. Hz. Muaviyə (r.a) dövründən başlayaraq irriqasiya sistemləri inkişaf etdirilmiş, kanallar çəkilmiş, bataqlıqlar qurudulmuş, torpaqların su ilə təminatı üçün bəndlər və barajlar inşa edilmişdir. Ziyad və Həccac kimi valilər də su təsərrüfatını gücləndirmək üçün ciddi addımlar atmışlar. Abbasilər isə hətta Çindən mütəxəssislər gətirmiş, su işlərinə baxan ayrıca Divan-ı Ma idarəsi yaratmışdır ki, burada minlərlə insan çalışırdı.

• Gübrə və Nadas: Torpaq məhsuldarlığını artırmaq üçün gübrədən geniş istifadə olunmuş, müxtəlif gübrə növləri tətbiq edilmişdir. İkili nadas üsulundan üçlü-dördlü dövriyyə metodlarına keçid məhsuldarlığı daha da artırmışdır.

• Elmi Kənd Təsərrüfatı: Xəlifələr saray ətrafında əkin sahələri və bağlar salaraq praktik təcrübə bazaları yaratmış, burada alimlər fəaliyyət göstərmişdir. Hindistan, Çin və Cənub-Şərqi Asiya mənşəli düyü, şəkər qamışı, sitrus meyvələri, qarpız kimi bitkilər müsəlmanlar vasitəsilə geniş ərazilərə yayılmış, meyvə ağaclarının aşılanması texnikaları inkişaf etdirilmişdir.

Ticarət və Nəqliyyat: Mədəniyyətlərarası Körpü

Müsəlmanlar Şərqlə Qərbi birləşdirən İpək Yolu və Ədviyyat Yolu kimi beynəlxalq ticarət yollarına nəzarət edirdilər. Geniş coğrafiyada yerli ticarət əslində beynəlxalq əhəmiyyət daşıyırdı. Əməvilər və Abbasilər dövründə ticarət siyasətləri bu fəaliyyəti dəstəkləyən istiqamətdə qurulmuşdu.

• Ticarət Şəraiti: Yolların təhlükəsizliyi, tacirlərin mal və can təhlükəsizliyi təmin olunurdu. Karvansaraylar, şəhərlərdə bazarlar tikilmiş, bazar qaydaları tənzimlənmiş, gömrük tarifləri aşağı tutularaq xarici tacirlər cəlb edilmişdir.

• Dini Dözümlülük: İslam coğrafiyasında müsəlman, yəhudi və xristian tacirlər azad şəkildə ticarət edə bilirdilər.

• Uzaq Məsafəli Ticarət və Dənizçilik: Hint okeanının "Ərəb dənizi" hissəsində müsəlman tacirlər gəmilərlə uzaq səfərlər etmiş, astronomiya bilikləri və dəniz təcrübəsi sayəsində Çinədək ticarət koloniyaları qurmuşdular.

• Maliyyə Alətləri: Əvvəlcə Bizans və Sasani sikkələri dövriyyədə olsa da, 696-cı ildən ilk İslam sikkələri - qızıl və gümüş dirhəmlər dövriyyəyə buraxılmışdır. "Süftəcə" (alacaq köçürmə sənədi), "sakk" (çek) kimi sənədlər geniş istifadə olunmuş, faizin qadağan edilməsi müsəlmanları mudarabə kimi (ortaqlıq) fərqli kredit formalarına yönəltmişdir. Mühasibat üsulları inkişaf etdirilmiş, oxuyub-yazmaq bacarığı ticarətçilər arasında yayılmışdır.

Sənaye və Texnologiya: Yenilik və Yayılan Təsir

Müsəlmanlar mövcud texnologiyaları yalnız mənimsəməklə kifayətlənməmiş, onları inkişaf etdirərək yayılmasına da töhfə vermişlər.

• Kağız istehsalı: Kağız istehsalını Çindən öyrənmiş, lakin öz atelyelərində daha keyfiyyətli və ucuz materiallarla kağız istehsal edərək bilik yayımını sürətləndirmişlər.

• Tekstil və digər sənayelər: İpək, pambıq parça istehsalı, xalça toxuculuğu, dəridən məmulatlar kimi sahələr inkişaf etdirilmişdir.

• Texnologiya yayılması: Kompas kimi kəşflər müsəlmanlar vasitəsilə Qərbə çatmış, su və külək dəyirmanları müxtəlif sahələrdə istifadə olunaraq Avropaya ötürülmüşdür.

Ümumiyyətlə, Əməvilər və Abbasilər dövründə formalaşan bu iqtisadi model həm o dövr İslam dünyasına rifah gətirmiş, həm də sonrakı dövrlərdə digər mədəniyyətlərə böyük təsir göstərmişdir.