Biliklə Əxlaq Arasında Körpü

 “İnsan nə qədər təhsil alsa da, çətin anlarda təbiəti üzə çıxar və təbiətinə uyğun (içindən necə gəlirsə, o şəkildə) hərəkət edər.” – İbn Sina

Təhsil dedikdə yalnız məlumat ötürmək deyil, insanın düşüncə tərzini, əxlaqını və həyata baxışını formalaşdıran çoxşaxəli bir proses nəzərdə tutulur. Həqiqi təhsil sadəcə zehnin dolması deyil, o zehni istiqamətləndirmək, tərbiyələndirmək və davranışlarla uyğunlaşdırmaq deməkdir.

İnsan öyrəndiklərini sadəcə əzbərlədikdə deyil, mənimsəyib davranışlarına tətbiq etdikdə təhsil öz məqsədinə çatır. Çünki məlumat ilə davranış arasında əlaqə qurulmadıqda, o məlumat beyində "qonaq" kimi qalır – keçici, təsirsiz və çox zaman yalnız təkrar olunan bir qəlibə çevrilir. Bu zaman bilik əxlaqi dəyişiklik yaratmır; sadəcə yığılmış informasiya kimi qalır.

Təhsildə baş verən problemlərin səbəbini çox vaxt bilikdə deyil, o bilginin əldə edilmə və ötürülmə üsulunda axtarmaq lazımdır. Məlumata çatmaq asanlaşsa da, onu anlayaraq mənimsəmək hələ də ciddi səy tələb edir.

Keçmişdə bu baxımdan təhsil daha canlı və dərin əlaqələrlə həyata keçirilirdi. Məlumat bir ustadın nəzarəti altında, onun davranışları ilə birlikdə öyrədilirdi; öyrənən yalnız bilik deyil, bir həyat tərzi də müşahidə edirdi. Bu hal biliklə əxlaq arasında olan bağları gücləndirirdi. Amma hər bir ustadın yaxşı nəticə verəcəyinə zəmanət yox idi. Tarixdə ustad mərkəzli təhsilin yaratdığı problemlərə də rast gəlmək mümkündür. Buna görə keçmiş təhsil sistemini ideallaşdırmaq əvəzinə, öyrənməni effektiv edən amilləri anlamaq daha doğrudur.

Bu gün isə biliklə davranış arasında qurulan əlaqə zəifləyib kimi görünür. Bu vəziyyətin səbəbi təhsilin özü deyil, bilginin necə öyrədildiyi və necə mənimsəndiyi ilə bağlıdır. Təhsil hələ də insanı dəyişdirir; amma onu necə bir insana çevirdiyi, hansı məqsədlərlə və hansı vasitələrlə bunu etdiyi vacibdir. Əgər bilik insanın zehnini genişləndirirsə, əxlaqını da dəyişdirir. Necə ki Quranda Hz. Musanın (əs) dilindən edilən dua bunu ifadə edir: “Rəbbim, köksümü genişləndir.” Buradakı köks həm ağıl, həm də qəlb mənasında anlaşıla bilər. Köksün genişlənməsi insanın həm dünyanı anlama qabiliyyətini artırır, həm də əxlaqını yenidən formalaşdırır.

Müasir dövrdə təhsil ilə əxlaq arasında bağ qopub kimi görünsə də, bu təhsilin yox, öyrənmə tərzinin problemidir. Təhsil hər halda insanı formalaşdırır. Məsələ ondadır ki, necə bir insan?

Buradan yenidən İbn Sinanın sözünə qayıtsaq: O, insanın dərin təbiətinin asanlıqla dəyişməyəcəyini deyərkən haqlıdır. Amma bu, təhsilin təsirsiz olduğu anlamına gəlmir. Əksinə, doğru şəkildə öyrənilmiş bilik insanın əxlaqını da dəyişdirər. Yetər ki, bilik sadəcə eşidilməsin; mənimsənsin, yaşansın.