Virtual Çərçivədə İnsan

İnsan düşüncəsi çox zaman dilin içində formalaşır. Bir söz yayılmağa başladıqca, onun mənası genişlənir, təsir dairəsi böyüyür və nəticədə sadəcə bir hadisəni təsvir etməkdən çıxaraq, düşüncə tərzimizi istiqamətləndirən bir çərçivəyə çevrilir. Artıq söz bizə hadisəni deyil, hadisəyə necə baxmalı olduğumuzu öyrədir. Bu mənada sözlər sanki canlıdır – böyüyür, dəyişir və bizi də arxasınca aparır. Zamanla bir söz bizə məna yükləməyə başlayır, biz isə bunun fərqinə varmadan ona təslim oluruq. Xüsusilə yeni sözlər qarşısında bu təsiri açıq şəkildə müşahidə etmək olur.

Məsələn, "stres" və "sosial təzyiq" kimi ifadələr zamanla o qədər geniş yayıldı ki, artıq hər kəsin gündəlik danışığında yer almağa başladı. Əvvəllər bəlkə də normal sayılan bir hiss, indi "stres yaşayıram" deyə adlandırılır. Sanki bu sözlər olmasaydı, o hisslər də bu qədər görünən və vacib olmazdı. Bu sözlər bir tərəfdən vəziyyəti izah edir, digər tərəfdən isə onun necə yaşanmalı olduğunu diktə edir.

Son illərdə çox eşitdiyimiz başqa bir ifadə də "linç yemək"dir. Bu ifadə, sosial medianın yaratdığı yeni münasibətlər və əlaqələr içində ortaya çıxan basqını və təzyiqi ifadə edir. İnsanlar bəzən heç tanımadığı şəxsləri qınayır, hədəfə alır və sanki bir cəmiyyət olaraq onu "cəzalandırır". Halbuki bu prosesin arxasında insanın əsrlər boyu dəyişməyən bəzi yönləri dayanır: qorxu, qəzəb və toplu şəkildə birini günahlandırmaqdan alınan qəribə bir razılıq hissi. Texnologiya nə qədər irəliləsə də, insanın daxili aləmi və instinktləri bəzən olduğu kimi qalır.

Bu "linç" mədəniyyəti, insanı təkcə fərdi olaraq deyil, mənsub olduğu düşüncə, sinif və ya inanca görə də hədəf ala bilir. Bir insan heç bir paylaşım etməsə belə, sadəcə hansısa fikirə yaxınlığı səbəbilə bu virtual hücumların ortasında qala bilər. Və bu proseslər insanın öz gündəmini itirməsinə, axının içində itirilməsinə səbəb olur.

Sual yaranır: bütün bu sosial media aləmi içində insan həqiqətən azaddırmı? Yoxsa sadəcə görünür olmaq, qəbul edilmək uğrunda özünü bu axına təslim etmiş bir varlığa çevrilib? Sanki bu platformalarda danışan insanların çoxu, həqiqətən öz fikirlərini yox, gözlənilən və qəbul olunan şeyləri deyir. Öz iradəsi ilə deyil, ona təqdim edilən söz və anlayışlarla danışır. Bu da insanı qərar verə bilməyən, sürüklənən bir varlığa çevirir.

Ən təsiredici məqamlardan biri də odur ki, bəzən bu virtual aləmdə "bir anlıq ulduzlaşan" insanlar çox keçmədən eyni sürətlə unudulur, yaxud tənqid və hücumlara məruz qalır. Həqiqi kimliklərin yerini tez-tez gizli profillər və maskalanmış istifadəçilər alır. Bütün bu hadisələr isə Cahit Sıtkı'nın misralarını xatırladır: "Hər insanın bir anlıq şöhrəti".