Gözləntilərin Yükü - İnsanın Narazılığı

Dərin araşdırmalara ehtiyac olmadan belə demək olar: insanlar özləri və yaşadıqları dünya haqqında danışanda çox zaman şikayət edirlər. Yazdıqları mahnılar, atalar sözləri, nağıllar, hətta gündəlik danışıq dillərində belə tez-tez kədərli, ümidsiz, pessimist sözlərə rast gəlirik. Sanki insan daim narazıdır – ya öz taleyindən, ya həyatın ağırlığından, ya da digər insanlardan.

Bu cür yazıları oxuyanda insanın həqiqətən bədbəxt, dünya isə yaşanmaz bir yer olduğu düşüncəsi yaranır. Amma bu yanaşma tam doğru deyil. İnsan bu qədər pis ola bilməz.

Əslində, insanın davranışları doğulduğu anda "yaxşı" və ya "pis" kimi dəyərləndirilmir. Bu qiymətləndirmələr sonradan – cəmiyyət, din və ya əxlaq qaydaları ilə qarşılaşanda yaranır. Yəni bir davranışın pis və ya yaxşı olması, hansı çərçivədə baxıldığına görə dəyişir.

Bəs niyə insanlar özləri haqqında bu qədər tənqidi fikirlər söyləyir?

Burada ağla gələn səbəblərdən biri dini anlayışlardır. Xristianlıqda insanın "günahla doğulduğu" fikri var. Bəzən insanlar bu yanaşmanı İslama da aid edirlər. Amma İslamda insan fitrət üzərində yaradılıb – yəni saf və yaxşı bir potensialla. Din insanı daha yaxşıya çağırdığı üçün bəzən onun indiki halını tənqid edə bilər. Quranda insan haqqında "zalim", "cahil", "nankor" kimi sözlər keçir. Amma bu, insanı pisləmək üçün deyil, onu xəbərdar etmək və daha yaxşı olmağa təşviq etmək üçündür.

Əsas məsələ ondadır ki, ilahi sözlər zaman-zaman müxtəlif insanlar tərəfindən şərh edilib və bu şərhlər bəzən o dövrün ictimai və psixoloji durumundan təsirlənib. Tasavvuf alimləri isə bu şərhlərin o qədər də doğru olmadığını düşünüb, mətni daha dərin və mənəvi baxımdan oxumağa çalışıblar. Onlara görə insan öz içini təmizlədikcə, nəfsini təzkiyə etdikcə Allah’a yaxınlaşır və gerçək mənanı anlayır.

Ən önəmli sual isə budur: insan niyə daim özündən və ətrafdan narazıdır?

Bunun əsas səbəbi, insanın içindəki gözləntilərdir. Biz bilirik və ya hiss edirik ki, daha yaxşı ola bilərik. Daha doğru, daha yaxşı bir insan ola biləcəyimizə inanırıq. Amma indiki halımızı bəyənmirik. Bu narazılıq bəzən özümüzə yönəlir, bəzən də başqalarına. Və nəticədə başqalarını da tənqid edirik. Kiçik problemləri böyüdürük, çünki içimizdəki gözlənti böyükdür.

Ədəbiyyat da bu narazılığın bir növ dili olmuşdur. İnsanlar öz narahatlıqlarını, ağrılarını mahnılara, nağıllara, hekayələrə köçürmüşlər. Beləliklə də bir "şikayət dili" formalaşıb və bu dil tədricən bizi əhatə edən ümumi bir yanaşmaya çevrilib.