Buxara Hənəfiliyi wsul ənənəsi, Mavəraünnəhr bölgəsində formalaşmış, Hənəfi məzhəbinin fiqh üsulu düşüncəsinə mühüm töhfələr vermiş dərin bir məktəbdir. Bu məktəbi Səmərqənd ənənəsindən fərqləndirən başlıca cəhət, kəlam elminə və əqli məsələlərə bir qədər ehtiyatlı yanaşmasıdır. Məsələn, Əbu’l-Yüsr əl-Pezdəvinin dövründəki fiqh alimlərinin kəlam elmini qadağan etməsindən şikayətlənməsi bu mövqeyi təsdiq edir. Eyni zamanda, Səmərqəndi bəzi üsul alimlərini füru məsələləri ön plana çıxarıb kəlamda dərinləşdiklərinə və məzhəbin kəlam prinsiplərinə uyğun olmayan nəticələrə vardığına görə tənqid etmişdir ki, bu da iki məktəb arasındakı fərqi açıq şəkildə göstərir.
Ayırıcı Xüsusiyyətlər və Erkən Dövr Nümayəndələri
Buxara məktəbi vahid bir qurum olmayıb, eyni bölgədəki bütün Hənəfi alimlərini əhatə etmir. Hətta eyni dövrdə yaşamış alimlər arasında belə üsul məsələlərində müxtəlif yanaşmalar görmək mümkündür. Lakin ümumi istiqamət baxımından Səmərqənddən ayrılırlar. Məsələn, Səraxsi və Pezdəvi kimi Buxaralı üsulçular, İmam Maturidinin kəlam görüşlərini tam mənada mənimsəməmişlər. Xüsusilə hüsn və qubuh məsələsində (yaxşı və pisin müəyyənləşməsi) nəql prinsipini qəbul etməmələri və “təkvini” sifəti inkar etmələri, onların bəzi mövzularda Əşəri mövqeyə yaxın durduğunu göstərir. Amma onlar bütövlükdə Əşari də deyildirlər; əksinə, Bəlx və Buxara alimlərindən gələn əsas Hənəfi etiqad xəttini qoruyub saxlamışdılar.
Dəbusi və İraq Təsiri
Buxara fiqh üsulunun ən mühüm siması Dəbusi olmuşdur. Sonrakı dövrlərdə geniş yayılmış “əlfaz” mövzusunda dördlü bölgülər (məsələn, nəfsül-vücub, vücub-i illə və s.) ilk dəfə onun tərəfindən sistemləşdirilmişdir. Ancaq Dəbusi, Mavəraünnəhrə İraq məktəbinin – Mötəzilə kəlamına bələd olan İraq üsul anlayışının – bəzi prinsiplərini gətirdiyinə görə Səmərqənd alimləri tərəfindən tənqid olunmuşdur.
Dəbusi, İraq üsul xəttinə yaxın olsa da, öz yazılarında kəlam arxa planını geniş izah etməkdənsə, fiqh və digər islami elmlərlə əlaqəli şəkildə üsulun inkişafını önə çıxarmışdır. Bu da onun İraq üsulundakı Etizal yönümlü istidlal metodunun risklərini görərək yeni bir yol seçməsi kimi şərh olunur. Hərdən Dəbusi Mötəzilə ilə əlaqələndirilsə də, “Təqvimül-Ədillə” adlı əsərində Mötəziləyə qarşı irəli sürdüyü tənqidlər, Allahın görülməsi, qədərin mahiyyəti və böyük günahlar barədəki mövqeyi onun Mötəzilə olmadığını açıq şəkildə göstərir. Dəbusidən sonra Pezdəvi bu əsərə şərh yazmış, Əlaəddin əs-Səmərqəndi şərh niyyəti ilə məşğul olmuş, Sadrüşşəriə əs-Sani isə ixtisar etmişdir.
Pezdəvi və Sonrakı İnkişaflar
Pezdəvi, Dəbusidən sonra Buxara xəttinin ən əhəmiyyətli simasıdır. Onun “Kənzü’l-Üsul” adlı əsəri Səraxsi əsərlərindən daha çox yayılmış və geniş rəğbət qazanmışdır. Bu mətn qısa və bəzi yerlərdə mürəkkəb olduğundan bir çox alim tərəfindən şərh edilmişdir. “Əl-Müntəxəb” və “Əl-Mənar” kimi məşhur əsərlər, məzmunca Pezdəvinin metninə əsaslanır. Pezdəvi, Dəbusi vasitəsilə Mavəraünnəhrə gələn İraq kəlam düşüncəsində bəzi fərqli mövqelər tutaraq Hənəfi üsul xəttini öz istiqamətinə yönəltmişdir. Əsərinin girişində Əbu Hənifəni etizaldan təmizləməsi də həm məzhəbin əhli-sünnə mövqeyini qorumağa, həm də o dövrdə Mötəzilə təsirinə bir reaksiya verməyə xidmət etmişdir.
Mavəraünnəhr alimləri Hənəfi məzhəbinin Mötəzilə kimi görünməsindən narahat olaraq iki fərqli yol seçmişlər: Səmərqənd alimləri kəlam məsələlərini əsas müzakirə obyekti edərək bu təsiri aradan qaldırmağa çalışmış, Buxaralılar isə dərin kəlam polemikasına girmədən, daha çox fiqh zəminində Mötəziləyə qarşı dayanmağa üstünlük vermişlər. Nəticədə, Hicri VI əsrdən sonra Buxara üsul ənənəsində kəlam məsələləri tədricən arxa plana keçmiş, bu səbəbdən sonrakı əsərlərdə ilk dövrlərdəki kəlam mübahisələrinə az rast gəlinir.
Sonrakı Dövrlərdə Əsas Əsərlər
Pezdəvidən sonra Buxara xəttini davam etdirən mühüm əsərlər bunlardır:
-
Hüsaməddin Əhsikəsilinin “Müntəxəbü’l-Hüsami” – Pezdəvi mətnini əsas götürmüş, kəlam məsələlərinə çox girməmişdir, bir çox şərhi yazılmışdır.
-
Əbu’l-Bərəkət ən-Nəsəfinin “Mənar” əsəri – Pezdəvi və Səraxsi mənbələrini birləşdirərək tərtib olunmuşdur, lakin daha çox Pezdəvi strukturu əsasında formalaşmışdır. Uzun illər dərs kitabı kimi istifadə olunmuş, İslam dünyasının hər yerinə yayılmışdır.
-
Sədrüşşəriə əl-Mahbubinin “Tənqih” və “Təvzih”i – Pezdəvi əsasında hazırlanmış, Razi və İbn Hacibdən də bəzi xülasələr təqdim etmişdir. “Məmzuç metod” adlanan üsulla Hənəfi və mütekəllim yanaşmaları birləşdirmişdir. Əsərə əlavə edilən “Müqəddimətü’l-Ərbəə” bölməsi hüsn və qubuh problemini varlıq məsələsi kimi açıqlaması və Maturidi mövqeyini qoruması baxımından diqqətəlayiqdir. Bu üsul Osmanlı alimləri arasında uzun müddət istifadə edilmişdir.
-
Molla Hüsrəvin “Mirqat” əsəri – Sədrüşşəriəyi örnək götürərək hazırlanmış, asan üslubda yazılmış, əzbərlənməyə əlverişlidir. Anadoluda geniş yayılmış, lakin “Mənar” kimi beynəlxalq şöhrət qazanmamışdır.
-
Hədiminin “Məcamü’ul-Həqaiq”i – Sədrüşşəriə və Molla Hüsrəv xəttini davam etdirmiş, “Xatimə” hissəsinə əlavə etdiyi 154 ümumi qayda ilə fərqlənmişdir. Bu qaydalar daha sonra “Məcəllə”nin girişinə təsir etmiş, əsəri Molla Hüsrəvin “Mirqat”ından daha populyar etmişdir.
Müasir Dövrdə Fiqh Üsulu
Tənzimat dövründən sonra Osmanlıda, sənaye inqilabından sonra isə Qərbdə fiqh üsuluna baxış dəyişmişdir:
-
Misir Məktəbi (M. Xudari Bəy) – Sadə, açıq və anlaşıqlı üslubu, kəlam-məntiq mübahisələrindən uzaq durması, şəriətin məqsədlərinə (məqasid) önəm verməsi və müsbət hüquqla əlaqə yaratması ilə diqqət çəkmişdir. Ancaq bu yanaşma metod baxımından ciddi bir yenilik gətirmədiyi və Hənəfi üsuluna qarşı bəzən ədalətsiz tənqidlər yönəltdiyi üçün tənqid olunmuşdur.
-
Osmanlıda Türkcə əsərlər – Hüquq məktəblərinin açılması ilə Osmanlı türkcəsində bir çox əsər yazılmışdır. Bu əsərlər əsasən “Mirqat” və “Məcamü’ul-Həqaiq” xəttini izləmiş, Əli Haydar Əfəndi və Mahmud Əsad Əfəndi kimi alimlər “Məcəllə” kimi qanun mətnləri üzərindən fiqh üsulunu praktikaya keçirməyə çalışaraq yeni baxışlar gətirmişlər.
Müasir dövrdə sürətlə dəyişən şərtlər fiqh üsulunda örf, zərurət, məsləhət kimi prinsiplərin müstəqil dəlil kimi önə çıxmasına səbəb olmuş, bu isə ənənəvi yanaşmadan bir növ uzaqlaşma kimi dəyərləndirilmişdir. Həmçinin, fiqh üsulu bəzi hallarda sosioloji tədqiqatın mövzusu olmuş, məsələn, Ziya Gökalp “İctimai Üsul-i Fiqh” anlayışını irəli sürərək fiqh üsulunu qurucu elmdən daha çox passiv bir sahəyə çevirməyə çalışmışdır. Bu dövrdə fiqh üsulu bəzən siyasi manifest vasitəsinə də çevrilmiş, xilafət və ictihad mövzuları geniş şəkildə müzakirə olunmuşdur.
Türkiyədə 1925-ci ildən sonra yeni təhsil sistemində fiqh üsulu hüquq fakültələrindən çıxarılmış, yerinə hüquq tarixi dərsləri salınmışdır. Laik fiqh üsulu dərsi (Hüseyn Naci Bəy) və ya hüquq məntiqi tədrisi (Əli Himmət Bərki) kimi cəhdlər olsa da, bugünə qədər hüquq fakültələrində birbaşa fiqh üsulu ilə əlaqələndirilə biləcək bir dərsin mövcudluğu məlum deyil.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder