Dindarlıq və Əxlaq

Cəmiyyətdə ən çox rast gəlinən iradlardan biri belədir: “Namaz qılır, amma yalan danışır”, “Həccə gedib, amma ticarəti əyri” kimi ifadələrlə insanlar arasında dindar bilinən şəxslərin əxlaqi ziddiyyətlərinə toxunulur. Bu cür yanaşmalar, sanki dinin tək başına əxlaqlı həyat üçün yetərli olmadığını və ya dindarlığın əxlaqsızlıqla bir araya gələ biləcəyini düşündürür. Lakin məsələni dərindən araşdıranda, həm bu tənqidlərin mahiyyəti, həm istinad etdiyi faktların nə qədər gerçək olduğu, həm də dinin əsl məqsədi ilə bağlı fərqli baxışlar ortaya çıxır.

Tənqidlərin Arxasındakı Gözlənti və Həqiqət

İlk baxışda dinə qarşı görünən bu iradlar əslində dindarlığın yaxşı bir keyfiyyət olduğunu qəbul edən bir gözləntidən doğur. Yəni tənqid edən tərəf belə düşünür ki, əgər kimsə dindardırsa, ondan pislik gəlməməlidir. Əslində, bu, fərqində olmadan belə dindarlığın müqəddəs bir məfhum olduğunu qəbul etməkdir. Çünki heç bir din – istisna hallardan başqa – əxlaqsızlığı əmr etmir, əksinə yüksək əxlaq tələb edir. Budizm, Konfutsi və ya Şamanizm kimi vəhyə söykənməyən inanclarda belə açıq-aşkar əxlaqsızlıq təşviq edilmir.

Ancaq bu iradların nə dərəcədə gerçəyə söykəndiyi də mübahisəlidir. Tarixə və mənbələrə baxanda görünür ki, bu cür hallar əslində istisnadır və ümumiləşdirilməməlidir. Məsələn, baş verən mənfi hadisələr cəmiyyətdə dindarlıqdan gözlənilən yüksək əxlaq standartına görə şişirdilərək hamıya şamil edilir. Bəzən köhnə filmlərdə də imam və hacılarla bağlı formalaşdırılan imic bu yanlış təsəvvürün yayılmasına təsir edir.

Əxlaqın Həddi və Dindarlığın Məqsədi

Burada əsas yanlışlardan biri də əxlaqın çox geniş bir məfhum olmasıdır. Bir insanın sadəcə namaz qılması və ya oruc tutması ilə iş həyatının, ailə münasibətlərinin, iqtisadi davranışlarının tamamilə dəyişəcəyini gözləmək, sadəcə insafsızlıq yox, həm də məntiqsizlikdir. Çünki əxlaqi keyfiyyətlərin yaranması üçün ibadətdən əlavə bir çox amil vacibdir. Məsələn:

• Təhsil səviyyəsi,

• Gəlir səviyyəsi və bölgüsündəki ədalətsizliklər,

• İqtisadi düzənin pozğunluğu və insanların əsas ehtiyaclarını qarşılamaq çətinliyi,

• Siyasi sabitliyin olmaması və rejim böhranları,

• İnsanların şəraitə görə istəklərini idarə edə bilməməsi,

• İdarəetmə zəifliyi və ya təcrübəsizlik (məsələn, qəza zamanı qaçma hallarının səbəbi).

Bundan başqa, dindarlıq bir nəticə yox, bir yol, bir çatmaq cəhdidir. Peyğəmbərimizin (sav) göstərdiyi dindarlıq modeli, Allahla bağlanan münasibəti mərkəzə qoyub digər bütün münasibətləri də buna uyğun tənzimləməyi öyrədir. Bu isə çox az insanda tapılan yüksək səviyyəli bir dindarlıq formasıdır.

Dinin və ibadətin əsl məqsədini də bir-birindən ayırmaq lazımdır:

• Namaz kimi ibadətlərin hədəfi: Namazın insanı dəyişdirmə, pis vərdişləri əridib yox etmə gücü çox böyükdür. Lakin insanın qıldığı namaz bəzən bu qədər təmiz ola bilmir, nəticədə potensial tam reallaşmır.

• Dinin əsl məqsədi: Din ilk növbədə insanla Allah arasındakı münasibəti düzəltməyi hədəfləyir. İnsanlar arasındakı münasibətlərin düzəlməsi isə şəriətin bir parçası olaraq dolayı nəticədir. İslamda fərdilik əsasdır, topluluq bu fərdiliyi qoruyub möhkəmləndirmək üçün vardır.

• İman və əməl əlaqəsi: Əməl (yəni davranışlar), imanın özü deyil, imanla bağlı nəticədir. Davranışdakı nöqsanlar insanın inancını və Allahla bağını korlamadığı müddətdə onu dindən çıxarmaz. Çünki dinin əsas dayağı, bəndənin Allaha ümid, acizlik və təslimiyyət üzərində qurulmasıdır – əməllərin kamilliyi ilə Allah qarşısında “müqavilə” bağlamaq deyil.

Tənqidin Özünün Əxlaqi Cəhətdən Zəifliyi və Məsələyə Bütöv Yanaşma

Dindarlığı əxlaqsızlıqla eyniləşdirmək, əslində əsl əxlaqsızlığın özüdür. Bir hadisəni təkcə dini prizma ilə qiymətləndirməkdənsə, sosioloqların, tarixçilərin, antropoloqların, siyasətçilərin və mühəndislərin də nəzərə almalı olduğu müxtəlif amilləri unutmamaq lazımdır. Məsələn, zəlzələ zamanı müzakirə edilməli olan mövzu təkcə ilahi cəza deyil, həmçinin mühəndislik və şəhərsalma məsələləridir.

Bugünkü sosial şəbəkələr də bu mövzuda yanlış təsəvvürlərin yayılmasına zəmin yaradır. Bəzən dindarlıq-əxlaq mövzusu dindarların mənəvi üstünlüyünə qarşı psixoloji reaksiyadır. Qeybət kimi davranışların din tərəfindən qadağan edilməsinin səbəbi də insanın özünü üstün görmə təkəbbürüdür. Bir çox əxlaqsızlığın kökündə də məhz bu təkəbbür dayanır.