Dindarlıq və Tədəyyün

Dindarlığın ən əsas və mübahisəsiz qaynağı, onun sərhədlərini müəyyən edən yeganə şəxs Peyğəmbərdir (sav). Əslində İslam mədəniyyətini də Peyğəmbərimizin (sav) anlayış və davranışlarının bir şərhi kimi anlamaq olar. Bu baxımdan “Dindar kimdir?” sualının tək cavabı məhz Peyğəmbərdir. Onun bir mövzuda hökmü varsa, o, mömin üçün məcburidir. Məhz Peyğəmbərimiz (sav) inanc-davranış dairəsinin sərhədlərini müəyyən edir.

Tədəyyün: Dindarlığa Yetişmə Səyidir
“Tədəyyün” anlayışı ərəb dilində bir şeyi pillə-pillə əldə etmək, bir vasitə ilə nəyəsə çatmaq və ya mübarizə apararaq bir hədəfə yetişmək mənalarına gəlir. Bu mənada həqiqi və kamil dindar Peyğəmbərdir, bizim dindarlığımız isə əslində “tədəyyün”dən ibarətdir. Yəni biz Onun yoluna tabe olmaqla, mərhələlərlə Ona yaxınlaşmağa, Onun kimi olmağa çalışırıq. Buradakı əsas məsələ isə budur: Peyğəmbərin (sav) təmsil etdiyi dindarlığı biz necə mənimsəyəcəyik?

İlk Dövr Tədəyyün Yanaşmaları və Şəriət Elmlərinin Yaranması
Peyğəmbərdən sonra İslam coğrafiyası genişləndikcə yeni suallar ortaya çıxdı. Müsəlmanlar üçün əsas məsələ beləydi: “Peyğəmbərin təmsil etdiyi həqiqi bilik və həyat tərzi bizə necə keçəcək?” Bu suala fərqli yanaşmalar formalaşdı və nəticədə şəriət elmləri ortaya çıxdı:

1. Fəqihlər və Kəlamçılar:

• Yanaşma: Onlar istidlal (məntiqi nəticə çıxarma) metodundan istifadə edirdilər. Ayə və hədisləri səbəb-nəticə əlaqələri ilə təhlil edib, hökmün məntiqini tapır, həmin məntiqin aid olduğu yerdə hökmü tətbiq edirdilər.

• Məqsəd: Məlum inanc və davranışlardan çıxış edərək naməlum hökmləri tapmaq; Allahın və ya Peyğəmbərin bir məsələ barədə hökmünü (vacib, haram və s.) müəyyənləşdirmək.

• Formalaşma: Bu yanaşma əsasən Hicri II əsrdə İmam Əbu Hənifə, İmam Şafii kimi şəxslərlə sistemləşdi. Fəqihliklə kəlamın bilik əldəetmə metodu eyni məntiqlə işləyir.

2. Zahidlər və Sufilər:

• Tənqid: Onlar fəqih və kəlamçıları tənqid edərək bildirirdilər ki, vəhy təkcə mətn təhlili ilə deyil, həm də qəlbin dönüşü ilə anlaşılır. Onlara görə səhabələr vəhyi fəqihlər kimi məntiqə dayanmadan, Peyğəmbərə təslim olaraq və Onun kimi olmağa çalışaraq dərk edirdilər.

• Yanaşma: Əsas prinsipləri “ittiba” — yəni tabe olmaqdır. Onlar əməl bolluğundan çox əməl keyfiyyətini önə çəkirdilər.

• Məqsəd: Vəhydəki məna təslim olmuş möminin qəlbində canlanmalıdır. Buna görə də insanın halını, yəni “elm-i hal”ı önə çıxardılar.

3. Mühəddislər:

• Tənqid: Onlar fəqihlərin istidlalına qarşı çıxaraq, Peyğəmbərin həyatına dair hər şeyi xəbərlər şəklində təsnif edib, səhih rəvayətləri toplamağı əsas qəbul etdilər.

• Yanaşma: Rəvayət metodu ilə Peyğəmbərin əməllərini təsnif edib, inanc və həyatı bu səhih xəbərlərə uyğunlaşdırdılar. Davranış təsnifatında fəqihlərə bənzəsələr də, öncəlik rəvayətin özündə idi.

• Xüsusiyyət: Mühəddislərin rəvayət metodu tarixçilərdən və dilçilərdən daha sərt və dəqiq idi. Onların məqsədi davranışı Peyğəmbərə uyğunlaşdırmaq idi və bu, sufilərin yanaşmasına bənzəyirdi.

Tədəyyün Yanaşmalarının Tarixi Gedişi və Birliyi
Başlanğıcda bu yanaşmalar bir-birinə rəqib idi və aralarında fikir qarşıdurmaları oldu.

• Fəqihlərin Üstünlüyü: Dövlət idarəçiliyində hüquq sistemi (qəza qurumu) fiqhi əsas götürdüyü üçün fəqihlər önə çıxdı.

• Mühəddislərin Davamlılığı: Hədisçilik mövcudluğunu qorusa da, fiqhlə birləşərək yoluna davam etdi.

• Təsəvvüfün Yüksəlişi: Təsəvvüf əvvəlcə kənarda qalsa da, zamanla fəqihlər və xüsusilə Əşari kəlamla barışmağa məcbur oldu. Kəlamçılar inancı müəyyənləşdirəndə, sufilər onu yaşayıb təsdiq edən kimi qəbul olundular.

• XIII əsrdən Sonra Dəyişiklik: İbn Ərəbi dövründən etibarən sufilər kəlam sahəsində kəlamçılardan uzaqlaşıb öz nəzəriyyələrini formalaşdırdılar. Beləliklə, Vəhdətül-vücud kimi görüşlər Əhli Sünnə içində izah olundu və çətir genişləndi. Bir alim həm fəlsəfə, həm kəlam, həm də təsəvvüfü birlikdə öyrənir, bunları həqiqətin müxtəlif mərhələləri kimi dəyərləndirirdi.

• Məşrəblərin Artması: Bu dövrdə “məşrəb” anlayışı “məzhəb”dən daha geniş məna qazandı. Məzhəblər qalmaqla yanaşı, fərqli həyat tərzlərinə də yer açıldı. Təsəvvüfün yayılması bu zəmini daha da möhkəmləndirdi.