Səhabə Kimi İnanmaq Mümkündürmü?

Elmin Dəyərini Bilmək və Böyük Alimlərdən Öyrənmək

Alimlər, yer üzündəki işıq saçan çıraqlara bənzəyirlər. Hər bir böyük alim əslində bir dünyadır. Onları tanımaq, yollarımızı işıqlandırır, məqsədlərimizi daha dəqiq müəyyən etməyə kömək edir. Məsələn, Yəhya ibn Yəhya əl-Leysi buna gözəl nümunədir. O, Maliki məzhəbinin ən önəmli tələbələrindən sayılır və “Əndəlüsün ağıllısı” kimi tanınırdı. Yəhya elm dalınca Mədinəyə getmiş, orada topladığı bilikləri öz vətəninə apararaq şəhərlər arasında elm körpüsü qurmuşdu.

Onun elmə bağlılığı haqqında danışarkən, məşhur bir hadisə yada düşür: İmam Malik bir dəfə dərs vaxtı fil karvanı gəldiyini xəbər verib tələbələrini filə baxmağa göndərir. Hamı gedir, amma Yəhya dərsdən qalxmır. O, elm məclisini bir filə dəyişməyəcək qədər məqsədinə bağlı idi. Bu kiçik nümunə, bu gün telefon və internet kimi “balaca fillərin” bizi necə yayındıra bildiyini açıq şəkildə göstərir. Təəssüf ki, bu yayındırıcılar müsəlman cəmiyyətində son yüz ildə böyük boşluqlar yaradıb.

Səhabə Kimi İnanmaq Haqqında Üç Gerçək

Bu sualı aydınlaşdırmaq üçün əsas üç məqama toxunmaq istəyirik:

1. Səhabə dövrü geri qayıtmır: Həzrət Peyğəmbər (s.ə.s.) ilə eyni dövrdə yaşamaq bir dəfəlik qismət idi. Onu görmək, sözünü birbaşa eşitmək yalnız o dövrün insanlarına nəsib oldu.

2. Onları savabda keçmək mümkün deyil: Qiyamətə qədər gələcək müsəlmanlar nə qədər yaxşı iş görsə də, yol səhabələr tərəfindən açıldığı üçün onların savabı da kəsilməyəcək. Deməli, biz nə qədər çalışsaq da, bu xeyir zəncirində həmişə onların izi qalacaq.

3. Səhabə kimi inanmaq həm mümkündür, həm də şərtdir: Bu, yalnız bir xəyala bağlı ümid deyil, əslində imanımızın əsas şərtidir. Əgər səhabəni nümunə götürməsək, bizə göstərilən iman modelini başa düşməmiş olarıq. Bunun həm Quran, həm də hədislərlə möhkəm əsası var.

Qurani Dəlillər

• Bəqərə surəsi, 137-ci ayə: Allah buyurur ki, əgər başqaları da sizin kimi (səhabə kimi) iman edərsə, düz yoldadırlar.

• Tövbə surəsi, 100-cü ayə: Allah mühacirləri, ənsarları və onlara gözəl şəkildə tabe olanları xüsusi olaraq qeyd edir və onlardan razı olduğunu bildirir.

Nəbəvi Dəlillər

• 73 firqə hədisi: Peyğəmbərimiz (s.ə.s.) ümmətin 73 firqəyə bölünəcəyini deyib. Xilas olan qrupun kim olduğu soruşulanda isə cavabı bu olub: “Mənim və səhabəmin yolu ilə gedənlər.”

Tövbə Surəsindəki Üç Sinif İnsan və Xüsusiyyətləri

Mühacirlər: İmanları üçün Məkkəni tərk edib Mədinəyə köçənlər. Tövbə surəsinin 20-ci ayəsi onları Allah yolunda mallarını və canlarını ortaya qoyan, dərəcə baxımından üstün insanlar kimi tanıdır. Həqiqi mühacir isə addımlarını yalnız Allah üçün atan insandır. Ümmü Qays nümunəsi də göstərir ki, niyyət saf olmalıdır.

Ənsarlar: Onlar Mədinədə yerli idilər, hicrət edən müsəlmanları sevə-sevə qəbul etdilər. Həşr surəsinin 9-cu ayəsi onların fədakarlıq ruhunu açıq şəkildə təsvir edir: özləri ehtiyac içində olsa da, gələnləri özlərinə üstün tuturdular.

İhsanla tabe olanlar: Səhabələrdən sonra gələn və onları nümunə götürən nəsillərdir. Həşr surəsinin 10-cu ayəsi onların qəlblərində iman edənlərə qarşı heç bir kin saxlamadıqlarını bildirir. Abdullah ibn Səlamın nümunəsi də bunu sübut edir: o, heç bir möminə qarşı kin saxlamadığı üçün cənnətlə müjdələnib. Bugünkü kin və nifrət dolu münasibətlər isə bu ihsan anlayışından uzaq olduğumuzu göstərir.

İhsan Üzərə Tabe Olmağın Beş Əsas Mənası

1. Səhabəni sevərək tabe olmaq. Bu sevgi zəncirinin içində Allah sevgisi, Peyğəmbər sevgisi, səhabə sevgisi və bir-birimizə sevgi var. Ən əsası da, bir-birini sevməyən bir ümmət bütöv ola bilməz.
2. Onları həyat üçün meyar kimi qəbul etmək. Yaşayış tərzimizdə onların prinsiplərini əsas götürmək.
3. Adları çəkiləndə hörmətlə yad etmək. "Radıyallahu anhu" demək sadə bir söz deyil, əslində bir dua, bir minnətdarlıqdır.
4. Onları dərindən anlamaq. Onların həyatını, davranışını, iman dərinliyini öyrənmək şərtdir.
5. Öz düşüncələrimizi müdafiə üçün səhabəni alət etməmək. Əksinə, onların həyatından dərs alaraq fikirlərimizi formalaşdırmaq əsas olmalıdır.

Tövbə Surəsi 100-cü Ayədən Çıxan Beş Mesaj

• Səhabələr bizə insanın haralara qədər yüksələ biləcəyini göstərir.

• Ən böyük hədəfimiz onların yolu ilə getməkdir.

• Hər cür çətinlikdə ümid qaynağıdırlar.

• Necə düz yolda qalmaq lazım olduğunu öyrədirlər.

• Özümüzü daim onlarınla müqayisə edərək yolumuzu yoxlamalıyıq.

İman Dərkinə Aid Bir Neçə Vacib Nüans

• Bəqərə surəsi 93-cü ayə: İsrail oğullarının qəlblərinə buzağı sevgisi “içirildi” deyilir. Bu da göstərir ki, həqiqi sevgi qəlbi tam əhatə etməlidir.

• Mövlana deyir: Səhabələr Quranı “dişləri ilə yemişdilər”, yəni tam mənası ilə daxillərinə hopdurmuşdular. İndiki nəsil isə çox vaxt sadəcə “çeynəyir”.

• İbn Xaldun vurğulayır: Səhabələr üçün Quran “var olmaq və ya olmamaq” məsələsi idi. Hər ayəni özlərinə nazil olubmuş kimi qəbul edib dərhal əməl edirdilər.

Ümid İşığı

Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, Peyğəmbərimiz (s.ə.s.) buyurub ki, bir gün gələcək, insanlar Onu görmədiyi halda Ona iman edəcəklər. Bu iman səhabələri belə təəccübləndirəcək qədər güclü olacaq. Ümid edirik ki, biz də o sinifdən olarıq.

Səhabənin İman Anlayışı

Səhabələr Peyğəmbərimizdən (s.ə.s.) aldıqları həqiqətləri qəlblərinə hopdurub mənimsəmiş, sonra da bu nuru bütün ümmətə yaymış bir nəsil idi. Tabiin dövrünün dəyərli alimlərindən Məsruq bin Əcda (r.a.) səhabələri çatlamış torpağa yağan yağışa bənzədirdi: torpaq suyu əvvəlcə özünə çəkir, artıq qalanını isə təmiz halda saxlayaraq digər canlılara həyat verir. Bu bənzətmə göstərir ki, səhabələr Rəsulullahdan (s.ə.s.) öyrəndiklərini əvvəlcə öz həyatlarında yaşayıb, sonra başqalarına faydalı olublar. Məsələn, Əbu Hüreyrə, İbn Məsud, İbn Ömər kimi səhabələr elə bir elm və hikmət qaynağı idilər ki, ümməti suvarmağa yetəcək qədər zəngin idilər.

Peyğəmbərimiz (s.ə.s.) İmanı Necə Öyrədirdi?

Rəsulullah (s.ə.s.) səhabələrə imanı beş əsas üzərindən öyrədirdi. Bu prinsiplər onların iman dünyasının əsas açarı idi:

• İman məsələsini çox təfərrüata boğmadan, sadə və başa düşülən formada çatdırardı.

• Əvvəlcə insanları daxili maneələrdən azad edər, zehinlərini və qəlblərini açardı ki, iman toxumu bərqərar olsun.

• İmanın anlaşılması üçün əsas anlayışları ortaya qoyar, bu anlayışlar vasitəsilə iman dərslərini mənimsədərdi.

• İmanın əhəmiyyətini daim ön planda saxlayar, qəbulunun və inkarının nələrə gətirib çıxaracağını aydın şəkildə izah edərdi.

• İmanın həqiqi ləzzətini dadmaq üçün səhabələrə yol göstərər, bu yolun daim inkişaf edən bir mərhələ olmasını vurğulayardı.

Quranda Səhabənin Yeri

Qurani-Kərim səhabələri xüsusi bir mövqedə tutur. Çünki onlar Quranın ilk şahidləri idilər. Onlar üçün nazil olan ayələr bir çox hallarda ümumi formada gəlsə də, məhz onların həyatına toxunurdu. Səhabələr namazda Quranın onların gündəlik həyatındakı hadisələrə toxunmasından çəkinər, hətta qorxardılar. Quranın təxminən üç yüzə yaxın ayəsi birbaşa səhabələrlə bağlıdır: onların gözəl xüsusiyyətlərini, bəzən xətalarını və bunlardan necə ibrət alınacağını açıq şəkildə göstərir. Qurandakı bu yanaşma insanın xəta edə biləcəyini qəbul edir, lakin dərhal düzəlməyi öyrədir. Məsələn, Cümə, Ənfal, Ali İmran, Tövbə, Nur və Əhzab surələrində səhabələrin həyatından nümunələr var ki, onların xətaları belə bir dərs olaraq bizə çatdırılır.

Bununla yanaşı, Quran səhabələrin üstün cəhətlərini də xüsusi vurğulayır:

1. Onlar tarix boyu ən xeyirli bir topluluq olaraq təqdim olunur (Ali İmran, 110).

2. Səmimi və saf iman sahibi olduqları bildirilir (Ənfal, 74).

3. İmanlarını sözlə deyil, əməllə təsdiq ediblər (Həşr, 8).

4. Allah tərəfindən razılıq almış bir nəsildir (Tövbə, 100).

5. Təqvanı həyatlarının əsas istiqaməti seçmişlər (Fəth, 26).

6. İmanı yalnız qəbul etməmiş, onu sevərək mənəvi yetkinliyə çatmışlar (Hucurat, 7).

7. Möminlərə qarşı mərhəmətli, inkarçılara qarşı isə sərt olmuşlar (Fəth, 29).

8. İbadəti sevda kimi həyatlarına qatmışlar (Fəth, 29).

9. Mal-dövlətlərini və canlarını Allah yolunda fəda etməkdən çəkinməmişlər (Tövbə, 88).

10. Özlərini deyil, başqalarını üstün tutmağı bilən isar ruhuna sahib olmuşlar (Həşr, 9).

11. İman yolundakı fədakarlıqları ilə Cənnətə layiq görülmüş və bunun müjdəsini Rəbbimizdən almışlar (Hədid, 10).

Quran Qissələrinin Səhabəyə Təsiri

Quran qissələri insan xarakterini inşa etmək üçün nazil olub. Hər bir qissə nümunə olaraq ya müsbət bir obrazı, ya da mənfi bir misalı göstərir. Səhabələrin iman dünyasının formalaşmasında bu qissələrin təsiri böyük olub. Xüsusilə beş qissə onların iman yolunu işıqlandırıb:

1. Fironun sehrbazları (Əraf, 103-126): Bu qissə şərtsiz imanı öyrədir. Sehrbazlar Fironun təhdidlərinə baxmadan möcüzəni görəndə tərəddüdsüz iman etdilər və imanları üçün hər şeyi fəda etdilər. Bu, səhabəyə heç bir dünya qarşılığı gözləmədən iman etməyi təlqin etdi.

2. Talut-Calut qissəsi (Bəqərə, 246-251): Bu hadisə itaətin önəmini göstərir. İtaət və intizamla sayın deyil, əsl əqidənin qalib gələcəyini nümayiş etdirdi. Səhabələr də bu prinsipi Hudeybiyə və digər hadisələrdə yaşayaraq mənimsədilər.

3. Əshab-ı Kəhf (Kəhf, 9-22): Bir neçə gəncin zalım hakimə qarşı duraraq bəhanəsiz iman yolunu seçməsi Məkkə səhabələrinə güc verdi. Bədir döyüşündə də səhabələr say azlığına baxmayaraq Peyğəmbərə (s.ə.s.) tam təslim oldular.

4. Əshab-ı Uxdud (Büruc, 4-9): Gəncin minlərlə insanın imanına vəsilə olmaq üçün canını fəda etməsi səhabələrə dünyəvi qarşılıq gözləmədən xidməti öyrətdi. Süheyb Rumi bütün malını verib Peyğəmbərə (s.ə.s.) qovuşmaqla buna canlı nümunədir.

5. Əshab-ı Qaryə (Yasin, 13-29): Həbibi Nəccarın qövmünün hidayəti üçün canını fəda etməsi səhabələrə isar ruhunu – başqalarının imanına görə öz rahatlığından keçməyi – öyrətdi. Rəsulullahın (s.ə.s.) vəfatından sonra səhabələrin dünyanın hər tərəfinə yayılması da bunun ən gözəl sübutudur.

İnqilabdan Sonra İran | Müasir Orta Şərq Tarixi - 8

İran İslam İnqilabı – Eskatoloji Dalğasının Üçüncü Mərhələsi və Sistemin Qurumsallaşması

1979-cu ildə baş verən İran İslam İnqilabı, həm tarixi baxımdan, həm də qlobal təsir baxımından XX əsrin ən mühüm hadisələrindən biri hesab olunur. O, bəzi mütəxəssislər tərəfindən bəşər tarixindəki üç böyük eskatoloji (yəni gələcəyə yönəlik qurtuluş ideyası daşıyan) inqilabdan biri kimi qiymətləndirilir. Digərləri isə 1789 Fransız İnqilabı və 1917 Bolşevik İxtilalıdır. Bu inqilabların ortaq cəhəti, sadəcə siyasi rejim dəyişikliyi deyil, həm də yeni insan modeli və cəmiyyət nizamı təqdim etmə iddiasıdır.

Fransız və Bolşevik inqilablarının izi ilə

Fransız İnqilabı “azadlıq, bərabərlik, qardaşlıq” şüarları ilə sekulyar cəmiyyətin əsaslarını qoydu və millətçilik ideyasını gücləndirdi. Bolşevik İxtilalı isə proletar sinfinin hakimiyyətə gəlişini, sinifsiz cəmiyyət arzusunu və anti-imperialist diskursu beynəlxalq səviyyəyə daşıdı. Bu ideyalar Çin, Kuba, Afrika və Avropanın müxtəlif bölgələrində sosialist və kommunist hərəkatlara təkan verdi.

İran inqilabının özünəməxsusluğu və ilk təsirləri

İran İslam İnqilabı isə həm dini, həm də siyasi baxımdan fərqli bir hadisə idi. İlk mərhələdə sadəcə şiə icmalarına deyil, bütün İslam dünyasına ünvanlanmış bir hərəkat kimi təqdim edildi. Bu səbəbdən də təkcə İranda deyil, Şafii kürdlər, sünni ərəblər, “İxvan” təşkilatları, Nigeriyadan İndoneziyaya qədər müxtəlif İslam cərəyanları və hətta Sovetlər İttifaqındakı müsəlman icmaları arasında da rezonans doğurdu.

Lakin bu geniş rezonans zamanla zəifləməyə başladı. Xüsusilə Ayətullah Xomeyninin 1982-ci ildə Həma qırğınında Hafiz Əsəd rejiminə verdiyi dəstək bir çoxlarını məyus etdi. Bu dəstək, əslində, İran-İraq müharibəsi zamanı Suriyanın siyasi mövqeyi və İran neftinin bu ölkə üzərindən daşınması ilə izah edilə bilsə də, inqilabın idealları ilə praktik reallıqlar arasındakı uçurumu göstərdi.

İnqilabın içindəki təmizləmələr və struktural dəyişikliklər

Həqiqətdə isə 1979-cu il inqilabı İslamçılardan ibarət dar bir qrupun hərəkatı deyildi. Şah rejiminə qarşı çıxan müxtəlif ideoloji cərəyanlar – solçular, milli azadlıq tərəfdarları, modernistlər və başqaları – bu prosesdə iştirak etmişdi. Lakin qısa zaman ərzində bu qrupların çoxu sistemdən uzaqlaşdırıldı, ya fiziki, ya da siyasi cəhətdən təsirsizləşdirildi. Məsələn, Ayətullah Şəriətmədari kimi nüfuzlu şəxslər kənarlaşdırıldı, Beheşti və Bahanər kimi əsas fiqurlar isə sui-qəsdlərlə öldürüldü.

Eyni zamanda, paralel institutlar formalaşdırılaraq inqilabın ruhuna uyğun yeni bir idarəçilik strukturu quruldu. Rəsmi ordu olan "Ərteş"lə yanaşı "Sepah" – yəni İnqilab Keşikçiləri yaradıldı. Bu qurum təkcə hərbi güc deyildi; iqtisadi, siyasi, təhlükəsizlik və hətta mədəni sahədə də təsirli bir mərkəzə çevrildi. Müxtəlif təhlükəsizlik orqanlarının paralel strukturları, tək hakimiyyətə yönəlmiş təmizləmə proseslərini daha da sürətləndirdi.

İran-İraq müharibəsi və liderlik dəyişikliyi

İnqilabın ardınca 1980-ci ildə başlayan və 8 il davam edən İran-İraq müharibəsi həm ölkə daxilindəki konsolidasiyanı gücləndirdi, həm də xarici təzyiqlərə qarşı xalqın müqavimətini artırdı. Müharibənin sonunda Xomeyninin “sanki bir qədəh zəhəri içdim” sözləri ilə ifadə etdiyi sülh razılaşması, onun üçün ağır bir qərar olmuşdu.

1989-cu ildə Xomeyninin vəfatından sonra onun yerinə Ali rəhbər vəzifəsinə Hüccətülislam Seyid Əli Xamenei gətirildi. Hələ o zaman dini baxımdan “Mərcei-Təqlid” səviyyəsində sayılmayan Xamenei, Rafsancani kimi güclü fiqurların dəstəyi ilə rəhbər oldu. Xameneinin özü də bu məsuliyyəti dini yetkinlik deyil, siyasi zərurət kimi qəbul etdiyini açıq şəkildə ifadə etmişdi. Onun dini nüfuzu, xüsusilə Qum alimləri qarşısında uzun müddət zəif qaldı.

Sistemin totalitarlaşması və cəmiyyətin mövqeyi

İran İslam İnqilabı ilk illərdəki müxtəlifliyi və dinamikliyi sonradan itirdi və 1983-cü ildən etibarən daha totalitar bir istiqamətə yönəldi. Bu mərhələdə sistem, sadəcə siyasi nəzarət deyil, eyni zamanda insan həyatının bütün sahələrinə müdaxilə edən bir modelə çevrildi. “Homo sovieticus” ideyasına bənzər şəkildə, inqilabın ideallarına uyğun bir vətəndaş tipi formalaşdırılmağa çalışıldı.

Bununla belə, bu gün İran rejimini təkcə repressiv bir aparat kimi qiymətləndirmək natamam olar. Bəzi müşahidəçilərin iddia etdiyi kimi, cəmiyyətdə %80-90 nisbətində rejimə qarşı bir kütlə və onu idarə edən %5-10-luq bir elitadan ibarət struktur yoxdur. Əlbəttə, böyük şəhərlərdə, xüsusilə Tehranın şimalında narazılıq daha açıq görünür, lakin bu səslərin gur çıxması onların say çoxluğu ilə yox, informasiya imkanları ilə bağlıdır. Əksinə, kəndlərdə, kiçik şəhərlərdə və əyalətlərdə inqilaba və onun gətirdiyi sistemə dəstək hələ də kifayət qədər güclüdür.

Əgər ciddi bir islahat paketi ilə bu rejimin davam edib-etməməsi məsələsi üzrə bir referendum keçirilsəydi, ehtimal ki, əhalinin böyük əksəriyyəti – bəlkə də 80%-dən çoxu – sistemin davamını dəstəkləyərdi. Bu isə onu göstərir ki, İran cəmiyyətində İslam İnqilabının hələ də canlı bir sosial dayağı var. 

20-ci Əsrdə İran | Müasir Orta Şərq Tarixi - 7

Qacarların Sonu və Pəhləvilərə Keçid

Qacarlar dövrünün sonlarında İran dövləti ciddi dağınıqlıq içində idi. Rəsmi olaraq Birinci Dünya Müharibəsində neytral qalsa da, ölkənin şimalı rusların, cənubu isə ingilislərin nəzarəti altına düşmüşdü. Bu xarici müdaxilələr daxildəki gərginliyi daha da artırdı. Xüsusilə, kürdlər, bəxtiyarilər və digər tayfa birlikləri ilə Azərbaycan və Türkmənistan kimi bölgələrdə mərkəzi hakimiyyətə qarşı parçalanma meyilləri gücləndi. İran təxminən otuzdan çox etnik qrupun bir araya gəldiyi və bölgələr üzrə sıx şəkildə yerləşdiyi mürəkkəb bir sosial coğrafiyaya sahib idi və bu, təbii olaraq mərkəzi dövlətin idarəçiliyini çətinləşdirirdi.

Belə dönəmlər adətən güclü fərdi fiqurların önə çıxmasına zəmin yaradır. Məhz bu siyasi və sosial qarışıqlıq fonunda, XX əsrin əvvəllərində rusların nəzarətində olan kazak briqadasında sıravi bir zabit kimi xidmət edən Rza xan adım-adım yüksəlməyə başladı. Ordudakı təcrübəsi və iradəsi onu tədricən komandanlığa qədər gətirdi. Əslən sonradan farslaşan bir icmadan gəlməsinə baxmayaraq, ordunun iş dilinin türk dili olması səbəbilə Rza xan mükəmməl türkçə danışa bilirdi. Hətta 1934-cü ildə Atatürklə görüşü zamanı aralarında tərcüməçisiz dialoqlar olmuşdu.

Rza xan, nə rusları, nə də ingilisləri narahat etmədən mövqeyini gücləndirməyə başladı. Kazak briqadasının dəstəyi ilə tayfa qiyamlarını yatırdı və bu, onun nüfuzunu artırdı. Bu nüfuzun artması ilə birlikdə əvvəlcə baş komandan, sonra müdafiə naziri, daha sonra isə baş nazir oldu. Nəhayət, Qacar sülaləsinin son nümayəndəsi Əhməd Şahı ölkədən çıxmağa məcbur etdi. Əhməd Şah Avropaya sürgünə göndərildi. 1925-ci ildə isə, məclis qərarı ilə monarxiyanı ləğv edib özünü şah elan etdi. Bu hadisə, müəyyən mənada Atatürkün Osmanlı sülaləsini ləğv etməsinə bənzəyirdi.

Rza Şah Pəhləvi Dövrü (1925–1941)

Taxta keçdikdən sonra Rza Şah sürətli modernləşmə siyasətinə başladı. Bu mərhələdə Atatürklə yaxın münasibətlər qurdu və Türkiyədə həyata keçirilən islahatları nümunə götürdü. Geyim və idarəetmə sahəsində ciddi dəyişikliklər etdi. Təqvim və əlifbanı dəyişməsə də, mülki, ailə və cəza qanunlarını Avropa hüququ əsasında yenidən tənzimlədi.

Rza Şah ölkəni sanki "dəmir yumruqla" idarə edirdi. İranda etnik və məzhəbi müxtəlifliyin yaratdığı parçalanmanın qarşısını yalnız avtoritar idarəetmə ilə almağın mümkün olduğuna inanırdı. Atatürklə olan dostluğu və bu əlaqədə Tehran səfiri Məmdüh Şövkət Esənin də rolu diqqətəlayiqdir.

1930-cu illərin sonlarına qədər Rza Şah ölkəni sabit şəkildə idarə etməyi bacardı. Lakin İkinci Dünya Müharibəsi başlayanda vəziyyət dəyişdi. İran bu müharibəyə birbaşa qatılmasa da, Almaniya ilə olan mədəni və siyasi yaxınlıq – xüsusilə "ari irq" ideologiyası – onun sonunu gətirdi. 1941-ci ildə, müttəfiqlər – yenə də şimaldan Sovetlər, cənubdan isə İngilislər – İranı işğal etdilər. Nəticədə Rza Şah ölkədən sürgün olundu və yerinə oğlu Məhəmmədrza Pəhləvi taxta çıxarıldı.

Məhəmmədrza Şah Pəhləvi Dövrü (1941–1979)

Məhəmmədrza Şah təxminən 38 il ölkəyə rəhbərlik etdi. Onun sonu atasından daha dramatik oldu. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra güclənən Sovetlərin İran üzərində təsiri artdı. Hətta Sovet dəstəyi ilə iki müstəqil "xalq respublikası" quruldu: biri Mahabadda (Kürd Respublikası - Məhabad), digəri isə Təbrizdə (Azərbaycan Xalq Respublikası). Bu təşəbbüslər açıq şəkildə Qərb yönlü Şaha qarşı təzyiq vasitəsi idi.

Müharibədən sonrakı dövr həm də müstəmləkəçilikdən azadlaşma dövrü idi. Dünya milliyyətçilik dalğası ilə çalxalanır, imperiyalar parçalanırdı. İran da bu axından təsirləndi. Müstəqillik və milli sərvətlərin qorunması ideyaları güclənməyə başladı. Bu prosesin içində, hüquq təhsilli və təcrübəli siyasətçi Məhəmməd Musəddiq ön plana çıxdı. Milliyyətçi bir blokun rəhbərliyində Musəddiq 1951-ci ildə İran neftinin milliləşdirilməsi qərarını verdi. Bu qərar, xüsusilə İngiltərə kimi Qərb gücləri üçün ciddi bir sarsıntı idi. Musəddiq bir müddət Şahı ölkədən uzaqlaşdıraraq özü baş nazir oldu.

Bu qərarı ləğv etmək mümkün olsa da, ictimaiyyət içindəki milliyyətçilik artıq kök salmışdı. İngilislər əvvəlcə təkbaşına Musəddiqə qarşı hərbi çevriliş etməyə cəhd etdilər, amma uğursuz oldular. Daha sonra isə ABŞ-la birlikdə (Kermit Ruzvelt başda olmaqla) daxili qüvvələrlə – bəzi üləmalar və iri kapital sahibləri ilə işbirliyi quraraq – Musəddiqi devirdilər. Musəddiq ev dustaqlığına məhkum edildi, Şah isə sürgündən qayıdaraq yenidən hakimiyyəti ələ aldı.

1953–1979-cu illər arası İran, bölgədə demək olar ki, Amerikanın "polis gücü" rolunu oynamağa başladı. Şah bu illərdə istənilən müxalif səsi boğmağa çalışdı – kommunistlərdən tutmuş milliyyətçilərə və üləmaya qədər hər kəs təzyiq altına alındı.

1960-cı illərin əvvəlində “Ağ İnqilab” adı ilə bir sıra islahatlar başladı. Bu islahatlara torpaq bölgüsü və qadınlara seçki hüququ da daxil idi. Xüsusilə dini fondların torpaqlarının alınması və qadınların siyasi sahəyə daxil olması, bəzi din alimlərinin ciddi etirazına səbəb oldu. Ayətullah Bürucerdinin vəfatından sonra ön plana çıxan dini liderlər (o cümlədən Məraşi, Qolpayiqani və Şəriətmədari) bu siyasətləri sərt şəkildə tənqid etdilər.

Amma ən sərt çıxışları Ayətullah Ruhullah Xomeyni etdi. Qumda verdiyi dərslərdə Şahın siyasətlərini açıq şəkildə tənqid etməyə başladı. Bu isə sonda onun həbsinə səbəb oldu. 1964-cü ildə Xomeyni əvvəlcə Ankaraya, oradan isə Bursaya göndərildi. Burada yerli dindarların dəstəyi ilə bir müddət qaldı, lakin İran hökuməti onun oradan da çıxarılmasını istədi. Nəticədə 1965-ci ildə Nəcəfə köçdü.

Nəcəf dövrü Xomeyninin siyasi düşüncələrinin formalaşdığı mərhələ oldu. 1970-ci illərdə verdiyi "İslam Hökuməti" dərslərində “Vilayəti Fəqih” nəzəriyyəsini sistemləşdirdi. Bu, o dövrə qədər Şiə dünyasında siyasi məsələlərə münasibətdə dominant olan passiv yanaşmaya ciddi bir alternativ idi. Xomeyninin bu fikirləri artıq İran daxilində də dinamik şəkildə yayılmağa başlamışdı.

Onun İranda qalan tələbələri və tərəfdarları – Ayətullah Murtəza Mütəhhəri, Ayətullah Taleqani, Ayətullah Bihişti, Hüccətülislam Xamenei və Haşimi Rəfsəncani kimi şəxslər – həm dini çevrələrdə, həm də xalq arasında ciddi təsir gücünə sahib idilər. Digər tərəfdən, Əli Şəriətinin daha fəlsəfi və modern yanaşmaları da, xüsusilə gənclər və şəhərli orta təbəqə içində ideoloji zəmin yaradırdı. Və beləcə, İran İslam İnqilabına doğru gedən yol yavaş-yavaş formalaşırdı.

Xomeyni-nin fikirləri və ardıcıllarının fəaliyyəti nəticəsində 1970-ci illərin sonuna doğru İran cəmiyyətində gərginlik daha da artmağa başladı. İqtisadi böhran, sosial ədalətsizlik, siyasi repressiyalar və ABŞ-a bağlı rejimə qarşı ümumi narazılıq getdikcə geniş kütlələri öz təsiri altına aldı. Xomeyni sürgündə olsa da, onun kasetlə yazılmış xütbələri və məktubları İran daxilində gizli yollarla yayılır, camaat arasında ümumi etiraz əhval-ruhiyyəsini gücləndirirdi.

1978-ci ilin yanvar ayında Qum şəhərindəki nümayişlər və onlara qarşı hökumət qüvvələrinin sərt müdaxiləsi, ardınca Təbəs, Təbriz və digər şəhərlərdəki etirazlar dalğavari şəkildə yayılmağa başladı. Xüsusilə "Qara Cümə" kimi tanınan 1978-ci ilin 8 sentyabr tarixində Tehranda yüzlərlə etirazçının öldürülməsi, cəmiyyətin səbr qabını daşırdı. Artıq xalq kütlələri təkcə islahat deyil, rejimin tamamilə dəyişdirilməsini tələb edirdi.

Bu dövrdə Xomeyni İraqdakı Nəcəf şəhərindən Fransanın Nofl-le-Şato qəsəbəsinə köçürüldü. Fransa rejiminin sərbəst fəaliyyətinə mane olmaması onun İranla rabitəsini asanlaşdırdı və fikirlərini beynəlxalq mediada daha geniş yaymağa imkan verdi. Xomeyni buradan verdiyi bəyanatlarla həm İran xalqına, həm də dünya ictimaiyyətinə birbaşa xitab edirdi. Bu dövrdə artıq onun rəhbərliyi altında vahid ideoloji xətt formalaşmış, müxtəlif sosial və dini təbəqələr onun ətrafında birləşmişdi.

1979-cu ilin fevral ayında Şah rejimi artıq bütün legitimliyini itirmişdi. Şah yanvar ayında ölkəni tərk etdi və bir neçə həftə sonra, fevralın 1-də Ayətullah Xomeyni xalqın coşqusu ilə İrana qayıtdı. Tehrana qayıdışı ilə bərabər, artıq yeni bir dövrün başlandığı açıq şəkildə bəlli idi. Fevralın ortalarında Şahın qoyduğu baş nazir Şəpurdəxti devrildi, İslam İnqilabı Rəhbərliyi və Xomeyninin təsis etdiyi müvəqqəti hökumət tərəfindən idarə edilməyə başlandı.

Beləcə, onilliklər boyu davam edən mərkəzdənqaçma meylləri, siyasi zülm və xarici müdaxilələrin doğurduğu dərin sosial təbəddülatlar nəticəsində İranda monarxiya devrildi və yerinə tamamilə fərqli bir siyasi sistem – "İslam Respublikası" quruldu. Bu sistemin əsasında isə Xomeyninin nəzəri olaraq qurduğu "Vilayəti-Fəqih" ideyası dayanırdı. Artıq din və dövlət, keçmişdəki kimi ayrı-ayrı sahələr deyil, eyni ideoloji mərkəzin idarəsində olan bir bütövlük kimi təqdim olunurdu.

İran İslam İnqilabı, təkcə İranın daxilində deyil, bütün İslam dünyasında və qlobal siyasətdə dərin təsirlər doğurdu. Bu inqilab, XX əsrin sonunda baş verən nadir kütləvi xalq hərəkatlarından biri olmaqla yanaşı, dini rəhbərlik altında qurulmuş bir dövlət modelinin də praktik nümunəsinə çevrildi. Həm daxili dinamika, həm də beynəlxalq münasibətlər baxımından Yaxın Şərq regionunda yeni bir səhifənin açılması da məhz bu hadisə ilə bağlıdır.

Qacarlar Dönəmində İran | Müasir Orta Şərq Tarixi - 6

Səfəvilərin 1730–40-cı illərdə əfqan hücumları nəticəsində süqutu ilə İranda uzun sürən qarışıqlıq dövrü başladı. Bu çətin mərhələdə önə çıxan sərkərdələrdən biri Nadir Şah Əfşar oldu. O, ölkəni sərt üsullarla idarə etsə də, ölümündən sonra İran müxtəlif hakimiyyət parçalanmalarına səhnə oldu. Əfşarlar, Zəndlər və yerli bəyliklər bir-biri ilə mübarizə aparırdı. Bu parçalanmış vəziyyətə son qoyan güc isə 1796-cı ildə Ağa Məhəmməd Xan Qacarın Zənd və Əfşar hakimiyyətini aradan qaldırması ilə meydana çıxdı. Anadolu mənşəli bir tayfa olan Qacarlar, əvvəlcə Gəncəyə, daha sonra isə Səfəvilər tərəfindən Xorasana köçürülmüşdülər. Onların qurduğu Qacar dövləti Tehranı paytaxt elan edərək güclənməyə başladı.

Qacarlar təxminən 130 il hakimiyyətdə qaldılar. Lakin bu dövr, İran tarixində dövlətin ən zəif olduğu mərhələlərdən biri kimi yadda qaldı. Avropa qarşısında geri qalındığının fərqinə varıldıqda aparılan islahat cəhdləri nəticəsində böyük xarici borclanma baş verdi. Dövlət, öz xərclərini qarşılamaq üçün tütün inhisarı, liman idarələri və gömrükləri xarici dövlətlərə və şirkətlərə girov qoydu. Bu isə dövləti iqtisadi baxımdan çökdürdü, yarı-müstəmləkə vəziyyətinə saldı. Məsələn, 1820-ci illərdə imzalanan Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri ilə Qafqaz və Türkmənistan Rusiyanın nüfuz dairəsinə keçdi, əsrin sonlarında isə İngiltərənin təsiri artmağa başladı.

Dövlətin bu zəifliyi, ictimai boşluq yaratdı və bu boşluğu dolduran əsas qüvvə – üləma oldu. Əgər Səfəvi dövründə din xadimləri daha çox sarayla bağlı idilərsə, Qacarların zəif hakimiyyəti dövründə üləma xalqın gözündə müstəqil bir gücə çevrildi. Bu güclənmənin arxasında isə şiə fiqhində mühüm yer tutan bir prinsip dayanırdı: yaşayan bir “mərceyi-təqlid”ə tabe olmaq zərurəti.

Sünnilikdən fərqli olaraq, şiə təlimində möminlər dini məsələlərdə yaşayan və müasir məsələlərə hökm verə bilən böyük bir müctəhidə – yəni mərceyə – tabe olmalıdır. Bu səbəblə milyonlarla şiə bir neçə böyük Ayətullahı öz dini rəhbəri kimi qəbul edirdi. Bu isə dini liderlərin sadəcə mənəvi deyil, sosial və siyasi sahədə də təsir gücünü artırırdı. Çünki bu liderlərin arxasında milyonlarla insan vardı və bu kütləvi dəstək, istər-istəməz siyasi gücə çevrilirdi.

Üləmanın güclənməsində rol oynayan digər bir amil isə maddi qaynaqlar idi. Mərce ilə təqlid edənlər arasında yalnız mənəvi bağ yox, eyni zamanda maliyyə axını da var idi. Müqəllidlər – yəni təqlid edənlər – xumus və zəkat kimi dini vergilərini mərceyə ödəməli idilər. Milyonlarla insandan toplanan bu vəsaitlər sayəsində böyük vəqflər, təsisatlar, hətta müasir anlamda deyilsə, biznes imperiyaları formalaşmağa başladı. Bu iqtisadi güc, üləmanı təkcə dini və siyasi deyil, həm də maliyyə baxımından dövlətlə rəqabət apara biləcək bir sinfə çevirdi.

Bütün bu prosesin konkret və tarixi nəticəsini 1892–1893-cü illərdə baş verən məşhur Tütün Hərəkatında görürük. Nasirəddin Şah islahatlar aparmaq və xarici səfərləri maliyyələşdirmək üçün ölkədəki tütün inhisarını bir İngilis şirkətinə vermişdi. Bu qərar isə yerli tütün tacirlərinin ciddi etirazına səbəb oldu. Dövlətin zəifliyini bilən tacirlər üləma ilə ittifaq quraraq Nəcəf şəhərində yaşayan və dövrünün nüfuzlu Ayətullahlarından biri olan Mirzə Həsən Şiraziyə müraciət etdilər.

Mirzə Şirazi, “İmam Mehdinin əmri ilə bu gündən etibarən tütün içmək haramdır” şəklində bir bəyanat verdi. Bu bəyanat inanılmaz təsir göstərdi. Cəmiyyətin geniş təbəqələri – hətta saray qadınları belə – tütünü tərk etdi. Bu geniş müqavimət Nasirəddin Şahı çətin vəziyyətə saldı və nəticədə şah tütün müqaviləsini ləğv etmək məcburiyyətində qaldı.

Bu hadisə göstərdi ki, xalqın gözündə dini rəhbərlərin fətvaları sadəcə dini deyil, eyni zamanda siyasi təlimat kimi qəbul olunurdu. Qacar dövrünün sonlarında, xüsusilə 1905–1911-ci illər arasındakı məşrutə hərəkatında da üləma eyni gücü yenidən ortaya qoydu. O dövrdə Ayətullahlar və Hüccətülislamlar məclisdə təmsil olunmuş, əksəriyyəti monarxiyaya qarşı məşrutə tərəfdarı olmuşdu (lakin monarxiyanı müdafiə edənlər də vardı). Beləliklə, Qacarların son dövründə üləma həm siyasi, həm də iqtisadi baxımdan dövlətin paralelində möhkəm bir sinif halına gəldi.

Bu mərhələ, İran tarixində din adamlarının sadəcə dini deyil, həm də siyasi və iqtisadi həyatda necə həlledici rol oynaya bildiyini göstərən mühüm bir dövrdür. Bu proses, sonralar Rza Şahın hakimiyyəti ilə yeni bir mərhələyə qədəm qoysa da, üləmanın təsiri İran cəmiyyətində uzun illər boyu davam etdi.

Səfəvi Dönəmində İran | Müasir Orta Şərq Tarixi - 5

İran tarixində dövlət, cəmiyyət və din arasındakı əlaqə yüzillərdir davam edən dərin bir xətt üzrə inkişaf etmişdir. Sasanilər dövründə dövlətin zərdüştilik vasitəsilə cəmiyyəti nəzarətdə saxlaması yalnız bir idarəçilik forması deyildi, bu model sonradan Səfəvilər və nəhayət 1979-cu il İslam İnqilabından sonra yaranan İran İslam Respublikası kimi rejimlərə də siyasi mədəniyyət olaraq miras qaldı.

Ərəb fəthlərindən sonra İran ərazisi təxminən iki əsr boyunca "səssizlik və dağınıqlıq" mərhələsi yaşamışdır. Bu dövr, məşhur tarixçi Əbdülhüseyn Zərrinkub tərəfindən dərindən tədqiq olunmuşdur. Lakin bu uzun sükutun ardından Xorasan bölgəsində ilk dəfə iranlılar öz dövlətlərini qurdular: Səffarilər və Samanilər. Daha sonra isə bu bölgədə Qəznəvilər kimi türk mənşəli sülalələr meydana çıxdı. Qəznəvilər əsasən Hindistan və Əfqanıstana yönəlmişdilər. Onları Dəndəkan döyüşündə məğlub edən Səlcuqlar isə daha strateji şəkildə qərbə irəlilədilər. Bu qərbə yönəliş son nəticədə Osmanlılara və oradan da müasir Türkiyə Respublikasına qədər uzanacaq bir tarixi axının əsasını qoydu.

Həmin dövrlərdə Bağdadda Abbasi xilafəti mövcud idi, lakin bu xilafət daha çox simvolik bir gücə çevrilmişdi. Əsl hakimiyyət bölgəyə hakim olan hərbi güclərin əlində idi. Bu siyasi tablo iki böyük hücumla dəyişdi: birincisi 1054–1055-ci illərdə Toğrul bəyin rəhbərliyində Səlcuqluların Bağdada daxil olub xilafətin nəzarətini ələ keçirməsi; ikincisi isə 1230-1240-cı illərdə monqolların Orta Asiya və Mavəraünnəhr üzərindən Bağdada gəlib xəlifəni öldürməsi oldu. Bu monqol yürüşünü 1260-cı ildə Ayn Calut döyüşündə Məmlük komandanı Sultan Baybars dayandırdı.

Sonrakı dövrlərdə monqolların tədricən islamlaşması və yerli mədəniyyətlərlə qarışaraq İlxanilər kimi şiə və türk xüsusiyyətlərini daşıyan dövlətlər qurması müşahidə olundu. Ardınca Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu kimi sünni türk dövlətləri bu bölgədə hakim oldular. XV əsrin sonlarına doğru, hələ yeniyetmə yaşlarında olan Şah İsmayıl səhnəyə çıxaraq İran tarixinin istiqamətini tamamilə dəyişdi.

Səlcuqlulardan tutmuş Qaraqoyunlu və Ağqoyunlulara qədər İran coğrafiyasında sünnilik, xüsusilə Şafii fiqhi hakim idi. Hətta Şah İsmayılın babası Şeyx Səfi də sünni bir mürşid idi və Ərdəbildəki Səfəviyyə təkkəsinin başçısı olaraq fəaliyyət göstərirdi. Bu təkkənin Azərbaycan, Ermənistan və Anadoluda mürid və təbliğçiləri vardı. Misal üçün, Aksarayda Somuncu Baba, Ankarada Hacı Bayram Vəli kimi simalarla bu əlaqə özünü göstərirdi. Bu durum o dövrə qədər İran-Anadolu əlaqələrinin sünni-şafii zəmində davam etdiyini göstərir.

Lakin Şah Cüneyd və Şah Heydər dövründən etibarən (XV əsrin ortaları) bu təkkə daxilində şiələşmə meylləri güclənməyə başladı. Təbliğçilər artıq şiəlik adına fəaliyyət göstərir, bu isə Osmanlı sarayında da narahatlıqla izlənilirdi. Məsələn, Şah Cüneydin Anadolunun içlərinə qədər ordu yığıb bir çox bölgədən keçərək əlaqələr qurması, artıq Səfəvi təkkəsinin sadəcə mənəvi deyil, siyasi hədəflər güddüyünü ortaya qoyurdu.

Təxminən 30-40 il davam edən bu şiələşmə mərhələsi Şah İsmayıl ilə birlikdə açıq şəkildə dövlətləşmə prosesinə keçdi. İsmayılın anası Ağqoyunlu sülaləsindən olduğu üçün siyasi baxımdan da əhəmiyyətli bir şəxs idi. Bu dövrdə maraqlı bir hal da ortaya çıxdı: İranın tarixində mövcud olmuş batini və hüluli kimi inanclar Şah İsmayılın timsalında şiə pərdəsi altında yenidən səhnəyə çıxdı. Məsələn, "İsmayıl donunda Əli" kimi ifadələr bu mistik və bir qədər də heterodoksal inanc sistemlərini əks etdirirdi.

İsmayıl gəncliyini Deyləm bölgəsində – tarixdə Təbəristan olaraq bilinən, Alamut və Həsən Sabbah kimi ismaili və batini mərkəzlərinin yerləşdiyi ərazidə keçirmişdi. Təhsilini bitirdikdən sonra siyasi təhlükələrdən qorunmaq məqsədilə Təbrizə gətirilmiş və orada taxta çıxarılmışdı.

Şah İsmayılın Təbrizdə taxta çıxması ilə birlikdə Qızılbaşlıq hərəkatı formalaşmağa başladı. Səfəvilərin əhatəsində olan bölgələrdə – şərqdə Özbəklər, qərbdə isə Osmanlılar və Ağqoyunlu mirasçıları ilə qarşı-qarşıya gəlmək qaçılmaz idi. Belə bir mühitdə mövcudluğunu qorumaq üçün Səfəvilər İranın yerli kimliyinə əsaslanan, reaksiyonar bir dini-mədəni model qurmaq məcburiyyətində idilər. Bu da onlara 12 İmam şiəliyini mərkəzləşdirmə zərurətini gətirdi.

Şah İsmayılın hakimiyyəti illərində baş verən şiələşmə prosesi çox sürətli və sərt idi. Azərbaycan bölgəsi – əsrlərlə sünni-şafii ənənəsinə malik bir ərazi – bir neçə il içində şiəliyə çevrildi. Bu proses yalnız İranla məhdudlaşmadı, Anadolu, Qafqaz və İraqın şimalı kimi ərazilərə də yayılmağa başladı. Səfəvilər bu yeni dövlət modelini qurarkən Ağqoyunlu və Şirvanşahlar kimi əvvəlki dövlətlərin təcrübəsindən də istifadə etdilər.

Səfəvilərin sürətli yüksəlişi təbii olaraq Osmanlıların və Özbəklərin diqqətini çəkdi. Osmanlılar artıq Səfəvi təkkəsinin fəaliyyətlərini Şah Cüneyd və Şah Heydər dövründən etibarən izləməyə başlamışdılar. Şah İsmayıl isə həm Özbəkləri, həm yerli feodalları, həm də Şirvanşahları və Qaraqoyunlu mirasçılarını ard-arda məğlub edərək bir sıra sosioloji miflərin – "Yenilməz İsmayıl" obrazının – formalaşmasına səbəb oldu.

Lakin bu uğurlar Səfəvilərin Osmanlı gücünü yanlış qiymətləndirməsinə gətirib çıxardı. Osmanlı dövləti artıq İstanbulun fəthi ilə imperiya mərhələsinə keçmişdi və müasir silah texnologiyasını – xüsusilə topları – geniş şəkildə istifadə edirdi. Çaldıran döyüşü (1514) Səfəvilərin Osmanlı qarşısında məğlubiyyəti ilə nəticələnsə də, bu, onların süqutu olmadı. Əksinə, bu məğlubiyyət onları daha mütəşəkkil, daha institutsional bir imperiyaya çevrilməyə vadar etdi.

Bu dönüşüm üç əsas dayağa söykənirdi:

1. Ordu – Əvvəlki kimi tayfa və Qızılbaş bəylərinin nəzarətində olan parçalanmış hərbi güc əvəzinə mərkəzləşdirilmiş və dövlətə bağlı bir ordu qurulmalı idi. Qızılbaş bəyləri artıq o qədər güclü idilər ki, istəsəydilər Şahı belə dəyişə bilərdilər. Bu isə imperiya nizamına təhlükə idi.

2. Din – Təkkəvi, sufi, heterodoks bir dini strukturu bir kənara qoyaraq daha mərkəzçi, İmam Cəfər Sadiq və İmam Musa Kazım xəttində olan 12 İmam şiəliyi qurulmalı idi. Bunun üçün Cəbəli Amil bölgəsindən, xüsusən də Mühəqqiq Kərəki kimi alimlər İran dövlətinə gətirildi. Bu alimlər dövlətin nəzarətində olan, avtonomluğu olmayan bir ruhani sinif kimi fəaliyyət göstərdilər.

3. İdarəçilik və Bürokratiya – Səfəvilərin dövlətləşmə prosesində bürokratik quruluş da mühüm yer tutur. İlk mərhələlərdə daha çox yerli ağaların, qəbilə başçılarının və hərbi elitlərin əllərində cəmlənmiş idarəetmə funksiyaları, zamanla mərkəzi hakimiyyətin tələbi ilə tədricən dövlətə tabe bürokratik sistemə çevrilmişdir. Bu keçid prosesində əsas məqsəd, dövlətin yalnız qılınc gücü ilə deyil, həm də təşkilatlanmış idarəetmə strukturları ilə sabitliyini təmin etmək idi.
   

Səfəvilər bu məqsədlə, daha təcrübəli və sivil idarəetmə ənənəsinə malik olan fars və türk mənşəli məmurları sistemə daxil etmiş, sülaləyə sədaqətli yeni idarəçi təbəqə formalaşdırmağa çalışmışdılar. Bu prosesdə, xüsusilə fars dilində səlis və ədəb-ərkan sahibi olan “katib”lər və “vəzir”lər dövlət işlərinin aparılmasında mühüm rol oynamışlar. Beləcə, yalnız dini və hərbi deyil, inzibati baxımdan da daha sistemli və nizamlı bir imperiya qurulmuşdu.

Bu yeni quruluş, həm də dinin və ordunun səlahiyyətlərini balanslaşdırmağa yönəlmişdi. Çünki dini elita ilə hərbi elit arasında yaranan nüfuz mübarizəsi, mərkəzi hakimiyyət üçün zaman-zaman təhlükə mənbəyinə çevrilə bilərdi. Ona görə də dövlət başçısı – yəni Şah – həm dini nüfuzun himayədarı, həm də hərbi komandan kimi iki səlahiyyət arasında tənzimləyici mövqedə dayanmalı idi. Bu baxımdan, Səfəvilər dövründə dövlət başçısının həm zahiri, həm də batini mənalarda bir növ “ilahi kölgə” kimi təqdim olunması, yalnız ideoloji deyil, praktiki idarəetmənin də bir parçası idi.

Qədim İran | Müasir Orta Şərq Tarixi - 4

Mövzunun Önəmi

İranı anlamaq istəyiriksə, təkcə 1979-cu il İslam İnqilabına baxmaq kifayət deyil. Çünki bu cəmiyyətin din, dövlət və cəmiyyət münasibətləri bir günün içində formalaşmayıb. Əksinə, bu münasibətlər qədim dövrlərə, minilliklər boyu inkişaf etmiş bir tarixə dayanır. İranın bu günkü ictimai və siyasi quruluşunu düzgün dəyərləndirmək üçün Sasanilər dövrünə qədər uzanan tarixi zənciri nəzərdən keçirmək vacibdir. İran coğrafiyasının qədim dövrü, təəssüf ki, bizim bölgədə çox da dərindən işlənməyib, tanınmır. Halbuki bu dövr, bugünkü İranın ruhunu anlamaq üçün açar rolu oynayır.

Tarixi Gedişatın Bölümləri

Bu mövzunu mərhələli şəkildə araşdırmaq üçün müxtəlif dövrlərə diqqət yetirmək lazımdır:

• Qədim İran – xüsusilə Sasanilərdən əvvəlki və Sasani dövrü;

• Ərəb fəthləri və İslamın gəlişi;

• Türklərin bölgəyə daxil olması və siyasi ağırlıq qazanması;

• Səfəvilər, Qacarlar, Pəhləvilər dövrləri;

• 1979 İnqilabı və müasir İran.

İlk mərhələdə diqqətimizi Sasani dövrünə və ondan əvvəlki dövlət-din-cəmiyyət münasibətlərinə yönəldəcəyik.

Qədim İranın Coğrafiyası və Əhalisi

“İran” sözü etimoloji baxımdan “Aryan” mənşəlidir. Ari tayfaları bugünkü Pakistan üzərindən Hindistanla sərhəd olan ərazilərdən İrana daxil olmuş və təxminən eramızdan əvvəl VII əsrdə İranın “ürək bölgəsi”nə — yəni şimalda Xəzər dənizi, cənubda Fars körfəzi, qərbdə Anadolu və Mesopotamiya, şərqdə isə dağ və səhralarla əhatələnmiş mərkəzi hissəyə — yerləşmişlər. Bu bölgə son müdafiə xətti kimi qəbul olunurdu. Bu gün İsfahan, Şiraz, Yəzd, Kirman və Qum ətrafı həmin strateji bölgənin tərkib hissəsidir.

Sasanilərdən Əvvəlki Dövlət Formalaşmaları

Bu coğrafiyaya yerləşən Ari tayfaları zamanla siyasi quruluşlar meydana gətirmişdir. Ən tanınmış erkən imperiya Ahamanişlərdir. Bu imperiya genişlənmiş, lakin sürətlə çökmüşdür. Onların süqutundan sonra Medlər və Partlar (Eşkanilər) siyasi səhnəyə çıxmış, daha sonra İsgəndərin hücumları ilə İran coğrafiyası böyük dəyişikliklərə məruz qalmışdır. İsgəndərdən sonra Selevki dövləti yaranmış, lakin zaman keçdikcə bu siyasi varlıqlar zəifləyərək yerini yeni bir gücə – Sasani dövlətinə vermişdir.

Sasani Dövləti: İranın Tarixi Kimliyinin Quruluşu

Sasanilər dövləti Ardəşir Bəbəkan tərəfindən qurulmuş və İran tarixində dönüş nöqtəsi olmuşdur. Bu dövr təkcə siyasi baxımdan deyil, həm də dini və mədəni baxımdan İranın bünövrəsini formalaşdırmışdır. Sasani dövləti teokratik xarakter daşıyırdı – yəni dinlə dövlət bir-birindən ayrılmamışdı. Şahlar ilahi təmsilçi sayılır, idarəetməni Tanrı adına həyata keçirirdilər. Bu ideya “Ferri Yəzdan” adı ilə tanınırdı – Tanrının nuru, ilahi idarəetmə haqqı.

Bu anlayış sonrakı İslam dünyasında da “Zillullah fi’l-Arz” (Allahın yer üzündəki kölgəsi) kimi əks-səda tapmışdır. Xüsusilə Abbasilər dövründə bu siyasi-fəlsəfi konsepsiya Sasani ənənəsinin İslami şəkil almış versiyası kimi dəyərləndirilə bilər.

Zərdüştlük və Sasani Din Sistemi

Sasanilər dövründə Zərdüştlük rəsmi din olmuşdur. Əvvəllər geniş yayılmış Mitra inancı tədricən Zərdüştlüklə əvəzlənmişdir. Zərdüşt peyğəmbər kimi qəbul edilir, onun kitabı “Avestə” müqəddəs mənbə sayılırdı. İslam dövründə bir çox müctəhidlər – o cümlədən İmam Cəfər Sadiq və Əbu Hənifə – Zərdüştləri Əhli Kitab kimi qəbul etmiş, onlara zəmanət hüquqları tanınmışdır. Bu xüsusilə Sasanilərin paytaxtına yaxın olan Kufə və Bəsrə ərazilərində formalaşan fiqh məktəbləri üçün böyük əhəmiyyət daşıyırdı.

İki Qütblü Dünya: Sasani və Bizans Gücləri

Sasani dövləti o dövrün iki böyük gücündən biri idi – digər tərəfdə Bizans dururdu. Bu iki imperiya Anadolu coğrafiyasında birbaşa qarşılaşırdı. Şərqi və cənubi Anadolu bölgələrində tapılan Sasani pulları və şəhər xarabalıqları onların burada nüfuz sahibi olduğunu göstərir.

İslamdan Əvvəlki Ərəb Tayfaları və Sasani Sərhədləri

İslamdan əvvəlki dövrdə ərəb tayfaları Sasani sərhədlərinə yaxın ərazilərdə yaşayan, lakin siyasi cəhətdən təşkilatlanmamış, zaman-zaman sərhəd toqquşmalarında iştirak edən köçəri topluluqlar idi. Çin-Türk sərhəd münasibətlərinə bənzər bir sistem mövcud idi.

İslam və Sasani Dövlətinin Süqutu

İslamın gəlişi ilə ərəblər vahid bir siyasi güc halına gəldi. Xilafətin qurulması, xüsusilə Xəlifə Ömərin dövründəki fəthlər Sasani dövlətinin sonunu gətirdi. 636-cı ildəki Qadisiyyə və 642-ci ildəki Nəhavənd döyüşləri ilə Sasani imperiyası tamamilə süqut etdi. Bu, çox qısa bir zaman ərzində bir qəbilə konfederasiyasının böyük bir imperiyanı çökdürməsi baxımından tarixi baxımdan olduqca diqqətəlayiq bir hadisədir.

İranın “İki Əsrlik Sükutu” və Travması

Sasani imperiyasının süqutu İran cəmiyyətində böyük bir psixoloji sarsıntı yaratdı. Bu dövr İran tarixində “Dukar-ə Sukut” (İki əsrlik sükut) adlandırılır. Şah Yezdcərdin qaçaraq öldürülməsi, sərkərdələrin Hindistana sığınması, elitanın gücsüz qalması ilə müşahidə olunan bu travma, İran xalqında dərin bir yenidən dirçəliş arzusu yaratmışdır. Bu travma bəzən Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Rusiya siyasətindəki reaksiyalarla müqayisə olunur.

Bu çöküş dövrü təqribən 640-cı illərdən başlayaraq 850-ci illərdə Səffarilər və Samanilər kimi ilk yerli İran mənşəli dövlətlərin yaranmasına qədər davam etmişdir.

İranlıların İslamla Qarşılaşması və İki Əsas Nəticə

Bu iki əsrlik sükut dövrü İran xalqının İslamla tanışlığı və birləşməsi dövrüdür. Burada iki əsas nəticəni qeyd etmək olar:

1. İslam Mədəniyyətinin Formalaşmasında İranın Rolu: İlk İslam cəmiyyətlərində yazılı mədəniyyət zəif idi. Lakin Sasani, Bizans və Misir kimi bölgələrdə bu ənənə artıq mövcud idi. İslamın ilk fiqh, kəlam, hədis məktəbləri əsasən İran coğrafiyasında, xüsusilə də İraq bölgəsində təşəkkül tapmışdır.

2. İslamın Mədəniyyəti və İranın İslamlaşması: Bu qarşılıqlı təsir nəticəsində nəinki İran müsəlman oldu, eyni zamanda İslam da İrandan bəhrələndi – siyasi idarəetmə, saray adətləri, hüquq sistemi və mədəniyyət baxımından bir çox yeniliklərlə tanış olundu.

Mədinə Bazarı: Ticarət və Ədalət | İslam İqtisadı Tarixi - 2

Məkkə Dövrü: İslamın Əsaslarının Qoyulduğu Mərhələ

İslamın ilk 13 ilini əhatə edən Məkkə dövrü, tövhid inancının möhkəmləndiyi bir mərhələdir. Bu çağırış təkcə Allahın varlığı və birliyi ilə kifayətlənmir, eyni zamanda peyğəmbərliyi qəbul etməyə, Hz. Muhəmməd (s) peyğəmbərə sədaqət göstərməyə və ona itaət etməyə dəvət edir. Bu mərhələdə axirət inancı da İslamın əsas mövzularından biri olmuşdur.

Məkkə, ticarət ruhuna malik bir şəhər idi. Lakin bu, Mədinədə ticarətin mövcud olmadığı anlamına gəlməz. Mədinə də mühüm ticarət yolları üzərində yerləşən və tacirləri olan bir şəhər idi. Bununla belə, Mədinə və Taif bölgələri kənd təsərrüfatı, üzümçülük, bağçılıq və heyvandarlıq üçün daha əlverişli təbii şəraitə sahib idilər.

Məkkə dövründə iqtisadi və mali məsələlərlə bağlı heç bir qayda və ya tətbiqin olmadığını söyləmək doğru olmazdı. Əksinə, bu dövr daha sonra Mədinədə daha sistemli və əhatəli şəkildə tətbiq ediləcək iqtisadi və mali prinsiplərin ilk təməllərinin qoyulduğu bir mərhələ idi. Məsələn, ədalət prinsipi yalnız ümumi bir dəyər kimi deyil, bazarda, ticarətdə və sosial münasibətlərdə konkret şəkildə öz əksini tapırdı. İnsanlar alış-verişdə dürüst olmağa, çəkidə və ölçüdə aldadıcı davranmamağa, yetim malına toxunmamağa və ehtiyac sahiblərinə – qohumlara, yoxsullara, köməyə möhtac olanlara – maddi dəstək göstərməyə təşviq olunurdu. Zəkat və sədəqə (infaq) kimi anlayışlar da bu dövrdə mənəvi və ictimai əsas olaraq formalaşmışdı. Lakin cihadın fərz qılınması və digər detallı hökmlərin əksəriyyəti Mədinə dövründə bəyan olunmuşdur. Bu səbəbdən, Məkkə və Mədinə dövrlərini sərt şəkildə ayırmaq doğru olmaz; çünki inancın əmələ çevrilməsi prosesi bu iki dövrün biri-birini tamamladığını göstərir.

Mədinə Dövrü: Yeni Bir Başlanğıc və İqtisadi Quruculuq
Miladi 622-ci ildə Hz. Peyğəmbərin Mədinəyə hicrəti ilə müsəlman cəmiyyəti siyasi və iqtisadi baxımdan müstəqil bir gücə çevrilmişdi. Burada Məkədən hicrət edən Mühacirlər, onları qarşılayan Əvs və Xəzrəc qəbilələrindən olan Ənsar və əhalinin təxminən yarısını təşkil edən yəhudi tayfaları (Bəni Qaynuqa, Bəni Nadir, Bəni Qureyzə) birlikdə yaşayırdı. Bu mühitdə İslam dəvəti daha geniş yayılmaq imkanı tapmışdı.

O dövrdə Mədinədə Safasif, Müzahim, Qaynuqa və Zübalə adlı dörd əsas ticarət bazarı mövcud idi. Bu bazarlar əsasən münafiqlər – məsələn, Abdullah ibn Übey ibn Səlul – və yəhudi icmalarının nəzarəti altında idi. Yəhudilər xüsusilə sələm və faizlə məşğul olmaları ilə tanınırdılar.

Hz. Peyğəmbərin (sav) Mədinə Bazarını Qurması
Hz. Peyğəmbər (sav), müsəlmanların öz bazarlarına sahib olması lazım olduğunu bildirərək bu istiqamətdə təşəbbüslərə başladı. İlk cəhd Bəni Nadir yəhudilərindən Ka'b ibn Əşrəf tərəfindən pozuldu. Buna cavab olaraq Hz. Peyğəmbər (sav) Bəni Saidə qəbiristanlığı yaxınlığında Mədinə Bazarını təsis etdi.

Mədinə Bazarının Xüsusiyyətləri və İdarəetmə Qaydaları
Yeni qurulan bu bazar, açıq və düz bir sahədə yerləşirdi və Məscid-i Nəbəviyə yaxın idi. Buranın əsas prinsipləri bunlar idi:

• Sabit yer ayrılmırdı: Kim tez gəlirdisə, öz yerini tutur, malını sərgiləyirdi. Bu, inhisarçılığın və bazarda sosial ayrı-seçkiliyin qarşısını alırdı.

• Heç bir işğaliyyə və ya vergi alınmırdı: Bu, qiymətlərin aşağı düşməsinə və bazara çıxışın asanlaşmasına səbəb olurdu.

• Yüksək tikililərə və keçidi çətinləşdirən inşalara icazə verilmirdi: Ticarətin rahat axını təmin edilirdi.

Burada İslamın əsas iqtisadi prinsipləri şəxsən Hz. Peyğəmbər (sav) tərəfindən tətbiq olunur və örnəkləndirilirdi. “Aldadan bizdən deyil” prinsipi təkcə ticarətə deyil, bütün həyat münasibətlərinə istiqamət verən fundamental bir düstur olaraq vurğulanırdı.

Hisbə Qaydaları və Ədalətli Ticarət
Mədinə bazarında tətbiq olunan və sonrakı əsrlərdə inkişaf etdirilən iqtisadi nəzarət sisteminə “hisbə” deyilirdi. Hisbə, ən ümumi anlamda “yaxşılığa çağırmaq, pislikdən çəkindirmək” prinsipi üzərində qurulmuşdur və iqtisadi münasibətlərə bu mənəvi çərçivədən yanaşırdı. Hz. Peyğəmbərin (sav) bazarı şəxsən yoxlaması onun ilk “muhtəsib” – bazar nəzarətçisi – funksiyasını daşıdığını göstərir.

Hisbə çərçivəsində qadağan olunan başlıca ticari davranışlar bunlar idi:

• Aldadıcı və hiyləgər satış üsulları;

• Faiz və sələmçilik – haqsız qazanc kimi tamamilə yasaqlanmışdı;

• Stokçuluq (ixtikar) – süni qıtlıq yaratmaq qadağan idi;

• Haram olan malların bazara çıxarılması;

• “Tələqqi rukban” – şəhərdən kənardan gələn tacirlərin məlumatsızlığından istifadə etməklə onların mallarını ucuz alıb baha satmaq praktikası.

Bütün bu qadağalar bazarda ədaləti təmin etməyə, insanları aldatmadan qorumağa və sosial etimadı bərqərar etməyə yönəlmişdi.

Beytülmal: İslamın İlk Dövlət Xəzinəsi
Mədinə dövründə Hz. Peyğəmbərin rəhbərliyi altında fəaliyyət göstərən və bugünkü xəzinə funksiyasını yerinə yetirən Beytülmal qurulmuşdu. Bu qurum zəkat, sədəqə, qənimətin beşdə biri və cizyə kimi vəsaitləri toplayır və onları Quranda göstərilən təbəqələrə – ehtiyac sahiblərinə, cihada və digər ictimai ehtiyaclara – sərf edirdi. Beytülmal sadəcə fiziki bir yer deyildi, daha çox Hz. Peyğəmbərin maddi məsələlərdəki ciddi yanaşmasının əksidir. Toplanan mallar müsəlmanların əmanəti, xüsusilə də kasıbların haqqı kimi qəbul olunurdu. İlk Beytülmal nümunəsi Mədinədəki məsciddə ayrılmış bir otaqda yerləşirdi.

Sonrakı xəlifələr dövründə bu sistem daha da inkişaf etmiş, ticarət genişlənmiş və yeni iqtisadi modellər meydana çıxmışdır – bu isə ayrıca bir mövzu olaraq müzakirə edilməlidir.

İslam İqtisadının Erkən Dönəmi: Cahiliyyə Cəmiyyəti | İslam İqtisadı Tarixi - 1

Hicaz bölgəsinin iqtisadi quruluşu və əsas aktorları

Hicaz, Asiya, Avropa və Afrikanın kəsişdiyi strateji nöqtədə – Ərəbistan yarımadasının qərbində yerləşir. Şimalda Şam və İraq, cənubda isə Yəmən, Ədən və Ummanla qovuşan bu bölgə, Hind okeanına uzanan qədim ticarət yollarının üzərində yerləşməsi baxımından çox mühüm mövqedə olmuşdur. Bu ərazi həm Sasani (Fars) İmperiyası, həm də Roma İmperiyası kimi dövrün iki böyük siyasi-iqtisadi gücü arasında yerləşirdi. Şam, Həbəşistan və Yəmən kimi ətraf bölgələr də bu güclərin təsir dairəsinə daxil idi və Hicazla sıx ticarət əlaqələri mövcud idi.

Məkkənin ticarət mərkəzi kimi yüksəlişi

Məkkə təbii şərait baxımından məhsuldar deyil, torpaqları əkin-becərməyə yaramayan bir ərazidir. Bu səbəblə Qureyş qəbiləsi əsasən ticarət fəaliyyəti ilə məşğul olmuş və şəhərin iqtisadi dayağı məhz bu sahə olmuşdur. “Hər ərəbin içində bir tacir yatır” ifadəsi, bu həqiqəti əks etdirir.

Ticarət yolları və İlaf müqavilələri: Qureyş qəbiləsi yayda Şama, qışda isə Yəmənə karvanlar göndərərək geniş miqyaslı ticarətlə məşğul olmuşdur. Həzrəti Peyğəmbərin (sav) ulu babası Haşim bu yolları canlandıraraq Məkkəni vacib bir ticarət mərkəzinə çevirmişdir. Qureyşin ətraf qəbilələrlə və yerli siyasi güclərlə bağladığı “ilaf” adlanan razılaşmalar, ticarət üçün təhlükəsizliyi təmin etmişdir. Qureyşin Kəbənin xidmətçiləri kimi hörmət sahibi olması və Fars-Roma qarşıdurmasında bitərəf qalması isə onların ticarətdə üstünlük qazanmasına səbəb olmuşdur.

Kəbənin müqəddəsliyi və Haram aylar: Kəbə, Həzrət İbrahim (ə.s) və İsmayıl (ə.s) dövründən bəri müqəddəs bir ibadət məkanı kimi qəbul olunurdu. Zamanla bütpərəstliyin təsiri artsa da, Kəbənin müqəddəsliyi qorunurdu. Zilqədə, Zilhiccə, Məhərrəm və Rəcəb ayları “Haram aylar” sayılırdı – bu aylarda döyüş və qan tökülməsi qadağan idi. Bu dövrdə hacılar rahat şəkildə Məkkəyə gəlir, bu isə ticarət və iqtisadi fəaliyyətin canlanmasına səbəb olurdu.

Hılful-Fudul (Ədalət və Vicdan İttifaqı): Həzrəti Peyğəmbərin (sav) gənc yaşlarında qatıldığı bu birlik, Məkkəyə gələn yerli və xarici tacirlərin haqsızlığa məruz qaldığı hallarda onların hüquqlarının qorunmasını hədəfləyirdi. Bu ittifaq, Məkkədə ədalətli ticarət mühitinin formalaşmasına töhfə verirdi.

Ticarət infrastrukturu və şəhər idarəsi: Haram aylarda Ukaz, Məcnə və Zülməcaz kimi panayırlar canlanırdı. Bu panayırlar böyük ticarət mərkəzləri kimi fəaliyyət göstərirdi. Məkkədə yerləşən Darün-Nədvə adlı məclis Qureyşin ağsaqqallarının toplandığı, əhəmiyyətli qərarların verildiyi siyasi mərkəz idi. Bu baxımdan Məkkə aristokratik xüsusiyyətlərə malik bir şəhər dövləti formasını almışdı.

Digər bölgələr və iqtisadi fəaliyyət növləri

Mədinə (Yəsrib): Hicrətdən əvvəlki adı Yəsrib olan bu şəhər, təxminən 10-20 min nəfərlik əhaliyə sahib idi. Məkkə ilə müqayisədə daha münbit torpaqları olan bu bölgədə xurma, buğda, arpa və çuğundur kimi məhsullar becərilirdi. Əlavə olaraq, maldarlıq da geniş yayılmışdı. Şəhərin ilkin sakinlərini Yəməndən gəlmiş ərəb qəbilələri və xeyli sayda yəhudi icması təşkil edirdi.

Taif: Dəniz səviyyəsindən yüksək yerləşdiyi üçün üzüm, şaftalı, əncir və sitrus meyvələri kimi məhsulların yetişdirilməsi üçün əlverişli idi. Bundan əlavə, at və dəvə yetişdiriciliyi də bölgədə mühüm təsərrüfat sahəsi sayılırdı.

Peşələr və sənətlər: O dövrün şəhərlərində müxtəlif sənət sahələri mövcud idi: dərzilik, toxuculuq, dəricilik, dəmirçilik, quyu və divar ustalığı, zərgərlik və s.

Pul və mübadilə: Əsasən əmtəə mübadiləsinə əsaslanan iqtisadi münasibətlər hökm sürsə də, müəyyən qədər pul dövriyyəsi də vardı. Bölgədə Bizansa məxsus qızıl dinarlar və Sasani İmperiyasının gümüş dirhəmləri işlədilirdi. İslam dövrünə qədər yerli İslam pulları mövcud deyildi.

Ticarət ortaqlıqları və ədalətsiz praktikalar

Mudaraba: Əmək və sərmayənin birləşdirildiyi bu ticarət modeli, cahiliyyə dövrü ərəbləri arasında məlum idi. Risklərin bölüşdürülməsi məqsədi ilə bu sistem tətbiq olunurdu. Ticarətdə uğursuzluğa düçar olan bir tacirin səhraya çəkilib ölümünü gözləməsi, dövrün şərəf anlayışının bir nümunəsi idi.

Ədalətsiz ticarət formaları: O dövrdə faiz (riba) və borcla insanları kölə halına salan istismar formaları geniş yayılmışdı. İslamın sonradan qadağan etdiyi bəzi ədalətsiz ticarət növlərinə aşağıdakılar daxildir:

• Münabəzə: Satıcıya daş atmaqla malı almaq öhdəliyinin yaranması.

• Mülaməsə: Sadəcə mala toxunmaqla alış-verişin tamam sayılması.

• Nəcəş: Ticarətdə üçüncü şəxsin müştəri kimi davranaraq süni şəkildə qiyməti qaldırması.

1915-ci il Ərəb Üsyanı | Müasir Orta Şərq Tarixi - 3

Orta Şərqin müasir tarixində dönüş nöqtəsi sayılan 1915-ci il Ərəb üsyanı, əslində XIX əsrin əvvəllərindən bəri bölgədə yığılıb qalan bir gərginliyin açıq partlayışıdır. Bu hadisənin köklərində yatan amillər və onun inkişaf xətti, bugünkü Orta Şərq xəritəsinin formalaşmasında həlledici rol oynamışdır.

Ərəb Millətçiliyinin Tarixi və İdeoloji Fondu

Ərəb millətçiliyinin ortaya çıxması tək bir səbəbə bağlana bilməz. Əsas faktorlar sırasında ilk olaraq 1789 Fransız inqilabından sonra yayılmağa başlayan millətçilik ideyaları və Şərq toplumlarının mədəni özünüqavrama meyli gəlir. 1799-cu ildən etibarən Fransızların Misiri işğal etməsi və Avropa ilə artan təmaslar, ərəb coğrafiyasında yeni bir düşüncə axını yaratdı. Kavalalı Mehmed Əli Paşanın idarəsi dövründə Suriya və Livanda meydana çıxan intellektual dairələr, missioner fəaliyyətləri ilə birlikdə ərəb kimliyini düşüncə müstəvisinə daşıdılar.

Bütün bunların fonunda Osmanlı mərkəzləşməsi ilə bağlı həyata keçirilən islahatların yerli əhali və ziyalı təbəqələrdə doğurduğu narazılıq da unudulmamalıdır. Məhz bu beş əsas təsir xətti – Qərb təsiri, missionerlik, mədəni oyanış, Osmanlı islahatları və intellektual narahatlıq – birlikdə ərəb üsyanına gedən yolu açdı.

Gizli Cəmiyyətlər və II Əbdülhəmid Dönəmi

XIX əsrin sonları – XX əsrin əvvəllərində Osmanlı daxilində müxtəlif etnoslar – türklər, kürdlər, albanlar və ərəblər – arasında gizli təşkilatlanmalar meydana çıxmağa başladı. Bu təşkilatların yaranması, əsasən II Əbdülhəmidin mərkəzçi və avtoritar siyasəti dövründə açıq fikir bildirməyin, qəzet nəşr etməyin qadağan olunması ilə əlaqədardır. Bu səbəbdən də fikir adamları və millətçi düşüncələr gizli cəmiyyətlər vasitəsilə fəaliyyət göstərməyə başladılar.

Ərəblər də bu prosesdən kənarda qalmadılar. İstanbul, Qahirə və Şam kimi mərkəzlərdə "əl-Əhd", "əl-Fətat" kimi təşkilatlar quruldu. Bunlar başlanğıcda silahlı üsyan təşkilatları deyildilər, daha çox ədəbi və siyasi mədəniyyət çevrələrinə bağlı olan fikir qrupları idilər. Ancaq özlərini bu şəhərlərdə ifadə edə bilmədikdə, Paris kimi xarici mərkəzlərə yönəlməyə başladılar.

II Məşrutiyyətin Qəbul Edilməsi və Şərif Hüseyn Faktoru

Osmanlı dövləti uzun müddət "millət sistemi" ilə idarə olunduğu üçün fərqli etnik qrupların öz milli kimliklərini açıq şəkildə ifadə etməsinə imkan vermirdi. Əlavə olaraq, mərkəzi bürokratiya və Sarayın millətçilikdən ehtiyat etməsi, ərəb kimliyinin ifadə imkanlarını daha da məhdudlaşdırırdı. 1908-ci ildə II Məşrutiyyətin elan olunması və Məclisin açılması isə bu mənzərəni dəyişdirdi.

Bu dövrdə ərəb nümayəndələri ilk dəfə olaraq Osmanlı Məclisində təmsil olunmağa başladılar. Hərçənd, bu təmsilçilik bəzi çevrələr tərəfindən gecikmiş bir addım kimi qiymətləndirildi. Bu yeni siyasi mühitdə, başda İngiltərə olmaqla xarici güclərlə əlaqəli gizli Osmanlı əleyhdarı strukturlar formalaşmağa başladı.

Bu məqamda diqqətçəkən şəxsiyyət Şərif Hüseyndir. Məkkə və Mədinədə nüfuz sahibi olan bu ailə, nəslinin Peyğəmbərə (s) qədər gedib çıxması səbəbilə ərəblər arasında yüksək nüfuza sahib idi. II Əbdülhəmid Hüseynin bu nüfuzunu bildiyindən onu İstanbulda nəzarətdə saxladı. Lakin II Məşrutiyyətdən sonra o və övladları – xüsusilə Faysal və Əli – siyasi fəaliyyətə qayıtdılar və Mebusan Məclisinə daxil oldular. Bəzi araşdırmalara görə, İttihad və Tərəqqi bu ailəni sərbəst buraxmaqla, sonradan Osmanlının ərəb torpaqlarından çəkilməsinə səbəb olacaq prosesin qapısını öz əlləri ilə açmış oldu.

Birinci Dünya Müharibəsi və İngilislərin Strateji Mövqeyi

1914-cü ildə Birinci Dünya Müharibəsinin başlaması, artıq formalaşmaqda olan ərəb narazılığını açıq silahlı üsyana çevirməyə imkan verdi. Osmanlının neytral qalması, coğrafi mövqeyinə və Almaniya ilə sıx hərbi əməkdaşlığına görə, demək olar ki, mümkün deyildi. İran kimi neytrallıq siyasəti yürütməyə çalışsaydı belə, şimaldan rusların, cənubdan isə ingilislərin işğalına məruz qala bilərdi.

Osmanlının müharibəyə Almaniya ilə girməsi, Orta Şərqi əsas cəbhələrdən birinə çevirdi. İngiltərənin bu bölgəyə marağı isə təsadüfi deyildi. Əsas hədəflər arasında Hindistana gedən yolun üzərində yerləşən Süveyş kanalına nəzarət, Misir və Hicazın idarəsi və neft mənbələrinin ələ keçirilməsi var idi. Bölgədəki neft ehtiyatları – Xəzər, Huzistan, Bəsrə və s. – artıq XIX əsrin sonlarından başlayaraq Qərbin iqtisadi maraqları üçün açıq hədəfə çevrilmişdi. Məhz bu səbəbdən, müharibənin arxasında yalnız ideoloji və hərbi səbəblər deyil, iqtisadi-strateji motivasiyalar da vardı.

Bu mühitdə İngilislər ərəb elitası arasında narazı kütləni müəyyən etdilər və onlarla gizli əlaqələr qurmağa başladılar. Qahirədə yaradılan "Ərəb Bürosu" vasitəsilə, Şərif Hüseynin potensial lider kimi önə çıxması dəstəkləndi. Ərəbistanlı Lourens (Thomas Edward Lawrence) və Albay Nyukom kimi şəxslər bu koordinasiyanın başında durdular. Ərəb üsyanı, bu mərhələdə artıq hazırlanmışdı və özündə orqanik millətçilikdən çox, xarici yönləndirmə və taktiki faydacılığı əks etdirirdi.

Üsyanın Gedişi və Hərbi Strategiyalar

İngilislərin əsas hədəfi Qüdsü, ardından isə Şamı ələ keçirməklə Levantda nəzarəti təmin etmək, eyni zamanda Bəsrə-Bağdad-Mosul xətti ilə İraq üzərində hökmranlıq qurmaq idi. Ərəb üsyanı bu planın Şam istiqamətindəki qanadını tamamlayacaq hərbi dəstək kimi quruldu.

Şərif Hüseynin ordusu – xüsusilə Faysalın rəhbərliyi ilə toplanmış bədəvi birliklər – on minlərlə döyüşçü ilə bu prosesdə yer aldı. Bu ordunun daxilində ingilis və fransız zabitləri – başda Lourens olmaqla – strateji idarəetmədə mühüm rol oynadılar. İrəliləmə paralel və koordinasiyalı şəkildə baş verdi.

Ərəb qüvvələrinin əsas taktiki üsulu isə gerilla müharibəsi idi. Hicaz dəmir yolu xətti – İstanbulu Mədinəyə birləşdirən və Osmanlının cənubdakı qoşunları üçün həyati önəm daşıyan bu xətt – davamlı şəkildə partladılır, təchizat axını kəsilirdi. Məqsəd Osmanlı ordusunu tədricən zəiflədib cəbhədən təcrid etmək idi.

Bədəvi ərəblərdən ibarət olan döyüşçü dəstələr zaman-zaman Osmanlı imperiyasının liman şəhərlərində kiçik birliklərlə döyüşmüş, bəzən isə Cemal Paşanın komandanlığı altında olan ordu hissələri ilə qarşıdurmaya girmişdilər. Bu hərəkət təkcə hərbi bir yürüş deyildi, eyni zamanda siyasi bir simvolizmi də daşıyırdı. Məkkə və Mədinədən yola çıxan bu qüvvələr tədricən Ürdün ərazisindən keçərək (Mudəvvərə, Maan) Suriya istiqamətində – Dəraa bölgəsinə doğru irəliləmişdilər.

Qüdsün General Allenby tərəfindən alınması – onunla birlikdə olan Lourenslə birlikdə – və daha sonra Faysalın Lourenslə Şama daxil olması, bu üsyanın hərbi baxımdan zirvə nöqtələri sayılır. Osmanlı ordusu bu irəliləyən qüvvələr qarşısında dayana bilmədi və Cemal Paşanın, sonralar isə Mustafa Kamalın rəhbərlik etdiyi Yıldırım Orduları Qrupu tərəfindən Antep-Adana xəttinə qədər geri çəkilməyə məcbur qaldı. Mondros Müvəqqəti Müqaviləsi imzalanarkən artıq ərəb birlikləri Şama qələbə ilə daxil olmuşdu.

Üsyanın Nəticələri və Qırılan Ümidlər

1917–1918-ci illərdə Ərəb Üsyanı hərbi baxımdan məqsədinə çatmış görünürdü. Faysal Şama daxil olduqda ingilislər ona Suriya torpaqlarının veriləcəyini vəd etmişdilər. Plan bu idi: Şərif Hüseyn Hicazda müstəqil ərəb krallığı quracaq, Faysal Suriya kralı olacaq, digər oğullarına isə regionun müxtəlif hissələri veriləcəkdi. Beləcə, Şərif ailəsi bütün ərəblərin liderliyini ələ alacaqdı.

Lakin müharibə sona çatdıqda reallıq tam başqa cür təcəlli etdi. İngilislər Avropadakı müttəfiqləri – xüsusilə fransızlarla – aralarındakı gizli razılaşmalara (Sykes-Picot Müqaviləsi) əsaslanaraq Suriyanı fransızlara təhvil verdilər. Nəticədə Faysal fransızlar tərəfindən Şamdan çıxarıldı və bu, ərəb millətçiliyi üçün ilk böyük sarsıntı oldu. İngilislər isə Faysalı tamamilə oyundankənar buraxmamaq üçün onu İraqda kral elan etdilər.

Burada “Suriya” dedikdə bugünkü Livan, Fələstin, İsrail, Ürdün və Suriya ərazilərinin bütövlüyü nəzərdə tutulur – yəni böyük bir ərəb coğrafiyası, hansı ki, bu siyasi gedişlər nəticəsində ərəb nəzarətindən çıxmış oldu.

İkinci böyük zərbə isə 1917-ci ildə elan edilən Balfur Bəyannaməsi ilə gəldi. Bu sənədlə Fələstində yəhudi varlığı rəsmi olaraq tanındı və sonradan – 1948-ci ilə qədər – bir dövlətə çevriləcək prosesin qapıları açılmış oldu. Hətta ərəb mübarizəsinin simvolik simalarından biri olan Lourens belə bu nəticədən dərin məyusluq duyduğunu dilə gətirmişdi.

Daha sonrakı illərdə isə Necd bölgəsindəki vəhhabilər – İbn Suudun rəhbərliyindəki bədəvi qüvvələr – 1920-ci illərin ortalarından etibarən Ərəbistan yarımadasının geniş hissəsinə nəzarəti ələ keçirdilər. Onlar Məkkə və Mədinəni Şərif Hüseyndən alaraq həm Şərif ailəsini, həm də İngilislərin bölgədə qurduğu rejimləri təhdid etməyə başladılar. Nəticədə Şərif Hüseyn bölgədən qovuldu və siyasi səhnədən çəkildi.

Hz. Osman Dövründə Quran’ın Yazılması və Çoxaldılması Prosesi | Quran Tarixi - 5

İslam tarixində Qur’an-ı Kərim’in toplanması və yazıya keçirilməsi prosesi, yalnız dini deyil, siyasi və ictimai yönləri olan bir hadisədir. Bu proses iki əsas mərhələdən ibarətdir: Hz. Əbu Bəkr dövründə ilk toplama (cəm’) və Hz. Osman dövründə çoxaldılma (istinsah). Bu yazıda, xüsusilə Hz. Osman dönəmindəki istinsah, yəni yenidən nüsxələmə prosesini və bu qərarın səbəblərini izah edəcəyik.

Hz. Osman Dövründə Quran’ın Yazılma Prosesi

Hz. Osman xilafəti dövründə (644–656) İslam dövləti sürətlə genişlənmiş, ərəb olmayan millətlər də İslamı qəbul etməyə başlamışdı. Bu genişlənmə Qur’an tilavətindəki fərqlilikləri də daha görünən hala gətirdi. Səhabələr arasında bəzi qiraət fərqlilikləri mövcud idi və bunlar ilk dövrlərdə təbii qarşılanırdı. Lakin İraq və Şam bölgələrində bu fərqliliklər zamanla ixtilafa çevrilməyə başlamışdı.

Bu narahatlıq, xüsusilə Hüzeyfə ibn Yəmən'in səfərdən qayıtdıqdan sonra Hz. Osman’a müraciəti ilə zirvəyə çatdı. Hüzeyfə, müsəlmanlar arasında baş verən bu problemləri Hz. Osmana deyir. Bu təhdidə qarşı Hz. Osman, vahid bir Qur’an nüsxəsinin hazırlanmasını zəruri gördü.

Yenidən İstinsahın Gərəkçələri

Hz. Osman’ın təşəbbüsü ilə Qur’an ayələrinin vahid bir üslubla toplanmasının əsas səbəbləri bunlar idi:

1. Qiraət fərqliliklərinin ixtilafa çevrilməsi: Dialekt fərqləri və müxtəlif qiraət tərzləri, Quranın mahiyyətində fərq olmadıqda belə, zamanla təhrif təəssüratı yarada bilərdi.

2. İslam coğrafiyasının genişlənməsi: Yeni müsəlman olan xalqlar Qur’anı düzgün və vahid şəkildə öyrənməli idi.

3. Ərəbcənin müxtəlif ləhcələri: Qur’an əvvəlcə müxtəlif qiraət ruhsatları ilə nazil olmuşdu. Amma bu ruhsatlar zamanla təhrifə açıq qapı ola bilərdi.

Qur’an’ın Çoxaldılması

Hz. Osman, Hz. Əbu Bəkr dövründə Zeyd ibn Sabit tərəfindən toplanan rəsmi nüsxəni (Müshəfi) istədiyi zaman Həfsə bint Ömərdən (Hz. Ömərin qızı) aldırdı. Sonra Zeyd ibn Sabit başda olmaqla Abdullah ibn Zübeyr, Səid ibn Əs və Abdurrahman ibn Haris kimi Qureyşli gənc və etibarlı səhabələrdən ibarət bir heyət qurdu.

Bu heyət, Hz. Əbu Bəkr dövründəki rəsmi Müshəfi əsas alaraq yeni nüsxələr hazırladı. Əgər qiraət fərqliliyi varsa, Qureyş ləhcəsinə uyğun olan variant seçiləcəkdi; çünki Qur’an Qureyş ləhcəsiylə nazil olmuşdu.

Nəticədə bir neçə nüsxə hazırlandı və bu nüsxələr Mədinədə qaldı və Kufə, Bəsrə, Şam, Məkkə kimi mərkəz şəhərlərə göndərildi. Bu nüsxələr “Müshəf-i Osmani” adlanır.

Əvvəlki Müshəflər Yandırıldımı?

Hz. Osman’ın (r.a) bu prosesin sonunda verdiyi ən çox müzakirə edilən qərarlardan biri də digər qeyri-rəsmi nüsxələrin yandırılması idi. Əslində burada məqsəd Qur’anın özündə dəyişiklik etmək deyil, qarışıqlığa və fitnəyə səbəb olacaq fərqli yazılı variantların qarşısını almaq idi.

Bəzi şəxslərin öz istifadələri üçün yazdığı fərdi nüsxələr, ayələrin sıralamasında, yazım tərzində və ya qiraət fərqliliklərində uyğunsuzluqlar ehtiva edə bilərdi. Bu səbəblə, Hz. Osman rəsmi olmayan bu fərdi nüsxələrin yandırılmasını əmr etdi. Buradakı məqsəd bir fitnənin önünü almaq idi. Bu qərar səhabələr tərəfindən ümumilikdə qəbul edilmiş və müqavimətlə qarşılanmamışdı.

Yandırılmayan Tək Mushaf

Yandırılmayan tək Müshəf, Hz. Əbu Bəkr dövründə toplanmış və sonradan Həfsə’nin yanında saxlanılan Müshəf idi. Hz. Osman istinsah üçün bu Müshəfi Həfsə’dən almışdı və çoxaldılma işi bitdikdən sonra yenidən ona qaytarmışdı. Bu, o Müshəfin də rəsmi mənbə olaraq etibarlandığını göstərir.

Hz. Osman’ın Qur’anı çoxaltma və fərqli nüsxələri yandırma əmri, Qur’anın qorunması və gələcək nəsillərə təhrif olunmadan ötürülməsi baxımından böyük bir əhəmiyyət daşıyır. Bu hadisə, həm İslamın əqidəvi sabitliyini qoruma, həm də ictimai birlik və bərabərliyi təmin etmək məqsədi ilə həyata keçirilmiş müdrik bir təşəbbüsdür. Bu səbəbdən Hz. Osman, tarixdə “Cəmiu’l-Qur’an” (Qur’anı birləşdirən) ünvanı ilə xatırlanmışdır.

Qədərə İman | İman Əsasları - 6

Anlaması Asan Olmayan Bir Həqiqət: Qədərə İman Məsələsi

İmanın əsas sütunlarından biri olan qədər məsələsi tarix boyu daim müzakirə olunmuş, anlaşılması çətin mövzulardan biri kimi qalmışdır. Məsələnin dərinliyi, Allahın sonsuz elmi ilə insanın məhdud biliyi arasındakı fərqdən qaynaqlanır. Sonsuz elm sahibinin yaratdıqlarını, onların səbəblərini və nəticələrini tam olaraq dərk etmək insana nəsib deyil. Lakin bu, bizə imanın digər əsaslarında da rast gəlinən bir haldır – hər şeyi mükəmməl anlamadan iman etmək. Qədərə iman da belədir. Qurani-Kərim və sünnət bu məsələdə bizə müəyyən sərhədlər və prinsiplər təqdim edir. Bu çərçivədə qurulan bir iman isə düzgün və sağlam bir iman anlayışı deməkdir.

Qədər məsələsi, İslam düşüncə tarixində fikir ayrılıqları və azğınlıqların ən çox yaşandığı sahələrdən biridir. Əhli Sünnənin – yəni İslamın əsas yolunun – xaricində qalan firqələrin (Mürciə, Mötəzilə, Xaricilər, Şiə və onların müasir formaları) demək olar ki, iki əsas nöqtədə ortaq qırılma nöqtələri olub: səhabə anlayışı və qədər mövzusu. Bu da göstərir ki, səhabə ilə bağlı qüsurlu baxış zamanla qədər inancında da sapmalara səbəb olmuşdur.

Bu mövzunun çətinliyi, ona dair sualların bolluğunda da özünü göstərir. Hər zaman, xüsusilə də böyük hadisələrdən sonra – məsələn, zəlzələlərdən sonra – qədərə dair suallar ön plana çıxır. İnsanlar “bu niyə baş verdi?”, “əgər bu qədər idisə, niyə tədbir almalı idik?” kimi suallarla qarşı-qarşıya qalır. Bəzən bu suallar sadəcə maraqdan doğur, bəzən isə tarixdən gələn köhnə mübahisələrin təkrarı olur.

Qədərə İmanı Anlamağın Yeddi Əsas Başlığı

Bu çətin və incə mövzuya aydınlıq gətirmək üçün onu yeddi əsas başlıqda toplamaq mümkündür:

1. Qəza və qədər nədir?

2. Qurani-Kərim bu mövzuda nə deyir?

3. Hədislərdə qədər necə izah olunur?

4. Səhabələr qədər inancını necə anlayıb və necə çatdırıblar?

5. Qədərə iman etmənin əsas şərtləri hansılardır?

6. Mənim qədər inancım doğrudurmu, bunu necə anlayım?

7. Qədərə inanmağın mənə hansı faydaları vardır?

Qəza və Qədər Nədir?

Qədər – sözlük mənasında “ölçü”, “müəyyənləşdirmə” deməkdir. Dini termin olaraq isə – Allahın əzəli elmi ilə hər şeyi əvvəlcədən bilməsi, hər bir şeyin yerini, zamanını və xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirməsidir. Yəni, Allahın hər şeyi əvvəlcədən bilməsi və onu yazması.

Qəza isə, həmin yazılmış olan şeylərin zamanı gəldikdə həyata keçməsidir. İmam Maturidi (r.h) bu fərqi belə açıqlayır: qədər layihədirsə, qəza onun gerçəyə çevrilməsidir. İmam Əşari isə bu ikisinin yerini dəyişdirərək izah edir. Qısacası, qədər – Allahın planıdır, qəza – o planın reallaşmasıdır. Burada insanın iradəsinin də müəyyən bir rolu olduğu unudulmamalıdır.

Qədərə İman və Tövhid

Qədərə iman, əslində tövhid inancının bir parçasıdır. Tövhid – Allahın yaratmasına, idarə etməsinə və yaşatmasına şəriksiz inanmaqdır. Bütün bu sahələr də birbaşa qədər anlayışı ilə əlaqəlidir. Tarix boyu qədər məsələsində yaşanan azğınlıqlar da məhz tövhid anlayışındakı çatlamalardan qaynaqlanmışdır.

Məsələn:

• Mötəzilə: İnsanın əməllərini Allah yox, insan özü yaradır.

• Qədəriyyə: İnsan öz taleyini özü yazır, Allah nə edəcəyimizi əvvəlcədən bilmir. (Bu, ifratdır.)

• Cəbriyyə: İnsan heç bir seçimə malik deyil, tamamilə taleyin əlindədir. (Bu, təfritdir.)

• Əhli Sünnə: İnsan seçir və seçimindən məsuldur. Lakin yaradan – Allahdır.

Allahın Sifətləri İşığında Qədər

Qədər anlayışını düzgün başa düşmək üçün Allahın bəzi sifətlərini dərindən düşünmək lazımdır: Elm, İradə, Qüdrət və Təkvin.

• Elm: Allah hər şeyi bilir. Keçmişi, bu günü və gələcəyi eyni anda görür.

• İradə: Allah istəmədikcə heç nə baş verməz.

• Qüdrət: Allah istəməsə, heç bir qüvvə heç nə edə bilməz.

• Təkvin: Yaradan yalnız Allahdır. Hər şeyin meydana gəlməsi Onun təkvin sifəti ilədir.

Bu sifətlər çərçivəsində qədər anlaşıldıqda həm tövhid qorunur, həm də sağlam bir qədər anlayışı formalaşır.

Allahın Yazısı və Qulun İradəsi

Allah hər şeyi bilir, diləyir, gücü yetir və yaradır. Amma bu, insanın seçimini, iradəsini ortadan qaldırmır.

• Allahın yazısı insanı məcbur etmir.

• Yazılmış olması, insanı məsuliyyətdən azad etmir.

• Biz etdiyimizə görə yazılmışıq, yazıldığına görə etmirik.

• Yazı ilə iradə bir-birinə zidd deyil, əksinə, uyğundur.

• İmtahan və məsuliyyət, iradəmizin olmasının sübutudur.

• Bizim cəhd və səylərimiz boşuna deyil.

Əslində qədər və iradə bir-birinə qarşı duran deyil, bir-birini tamamlayan anlayışlardır. Məhz bu dərin həqiqəti dərk etdikdə, qədərə iman həm ağlı, həm qəlbi rahatladan bir inanca çevrilir.

Qədərin İki Növü: İzdırari və İxtiyari

Qədər anlayışı mahiyyət etibarilə iki əsas qola ayrılır: biri insanın heç bir seçim haqqının olmadığı sahələrlə bağlıdır, digəri isə insanın öz iradəsi ilə etdiyi seçimlərlə.

1. İzdırari Qədər: Bu növ qədərə aid məsələlərdə bizim seçim haqqımız yoxdur. Məsələn: hansı ailədə, hansı millətdə, hansı coğrafiyada doğulacağımız, cinsiyyətimiz kimi mövzular bizə əvvəlcədən Allah tərəfindən müəyyən olunub. Biz bu məsələlərə müdaxilə edə bilmədiyimiz üçün, bu barədəki hesabat da fərqli olacaq. Belə məsələlərə görə insan günahkar sayıla bilməz. Axirətdə bu cür qədərlərin hikmətini yalnız Allahdan öyrənəcəyik.

2. İxtiyari Qədər: Bu isə bizim seçimlərimizə aid olan qədərdir. Allah burada bizə iradə verib və nə etdiyimizdən məsul tutmuşdur. Bir insan bir günah işləyəndə "Allah belə yazıb" deyə məsuliyyətdən qaça bilməz. Bu, həm dini baxımdan, həm də əxlaqi baxımdan doğru deyil. Çünki bizə iradə verilmişdir və bu iradənin nəticəsi olaraq etdiklərimizə görə cavabdehik.

Qurani-Kərimdə Qədər

Qurani-Kərimdə qədər məsələsi geniş yer tutur. Bəzi ayələrdə iman əsasları sadalanarkən (məsələn: Bəqərə 177, 284-285; Nisa 136) "qədərə iman" ayrıca qeyd olunmasa da, bu onun əhəmiyyətsiz olduğunu göstərmir. Əksinə, Quranda açıq şəkildə "qədərə iman gətirin" deyilməsə də, yüzlərlə ayə qədərə imanı və onun təzahürlərini təsvir edir. Necə ki, "tövhid" sözü Quranda keçməsə də, bütün Qurani-Kərim boyu Allahın təkliyindən və birliyindən bəhs olunur, qədər də belədir.

Qurani-Kərimin özünəməxsus bir üslubu var: bəzi mövzuları dolayısıyla bəyan edir, bəzi izahları isə Peyğəmbərin (s.a.s) şərhlərinə buraxır. Biz iman əsaslarını yalnız ayələrə baxaraq deyil, Peyğəmbərin (s.a.s) izahları çərçivəsində anlamalıyıq.

Allahın elm və iradə kimi sifətləri ilə bağlı olan onlarla ayə var ki, bunlar birbaşa qədər anlayışını izah edir. Məsələn, Hədid surəsinin 22-23-cü ayələrində belə buyurulur:

"Yer üzündə və sizin başınıza gələn elə bir müsibət yoxdur ki, Biz onu yaratmamışdan əvvəl bir kitabda (Lövh-i Məhfuzda) yazılmış olmasın. Həqiqətən, bu, Allah üçün asandır. Allah bunu ona görə bildirir ki, əlinizdən çıxana görə kədərlənməyəsiniz və sizə verilənə görə təkəbbürlənməyəsiniz."

Bu ayələr qədərin varlığını və Allahın hər şeyin üzərində hökm sahibi olduğunu açıq şəkildə ortaya qoyur.

Quranda "qədər", "qədr", "qadir", "təqdir" kimi söz köklərindən onlarla ifadə keçir. Məsələn, Qədr surəsi, Allahın "əl-Qadir" ismi kimi. Bu terminlər "ölçü", "qərar", "nizam", "qanun" mənalarını verir. Quranda təqribən 30-a yaxın ayədə qədərlə bağlı açıq və ya dolayı mesajlar var (məsələn: Əhzab 38; Ənfal 42; Qəmər 49, 52; Hədid 22-23; İnsan 30; Tövbə 51 və s.).

Xüsusilə Qəhf surəsinin 24-cü ayəsində deyilir:

"Heç bir şey barəsində, 'mən bunu sabah edəcəyəm' – demə, ancaq 'inşəAllah' de."

Bu ayə Musa (ə) ilə Xızırın səyahəti fonunda keçir və bu səyahət bir növ qədərin təcəllilərinə dair simvolik bir dərsdir. Gəminin zədələnməsi, uşaq hadisəsi və divarın düzəldilməsi bu mənada tam bir "qədər hekayəsidir".

Qəmər surəsinin 49-52-ci ayələrində də buyurulur:

"Həqiqətən, Biz hər şeyi bir qədər ilə yaratmışıq... Onların etdiyi hər şey kitabda yazılmışdır."

Bu, qədərin həm ilahi elm, həm də yazılı qayda olduğunu bildirir.

Hədislərdə Qədər

Hədislərdə qədər anlayışı son dərəcə açıq və izahlı şəkildə təqdim olunur. Təxminən 80-ə yaxın hədis qədər haqqında birbaşa danışır və bu hədislər üç əsas məqamı önə çıxarır:

1. Qədərə İmanın Mənası: Bir hədisdə Peyğəmbər (s.a.s) belə buyurur:

"Başına gələcək bir şeyin mütləq gələcəyinə, gəlməyəcək bir şeyin də heç vaxt gəlməyəcəyinə inanmadıqca, imanın ləzzətini tapa bilməzsən." (Əbu Davud, Tirmizi)

Allah ilk olaraq "qələm"i yaratmış və qiyamətə qədər baş verəcək hər şeyi yazmışdır. Bu, qədərə imanın əsas təməllərindəndir.

2. Qədər və Əməl: Bir gün səhabə soruşur: "Əgər hər şey yazılıbsa, o zaman biz niyə əməlimizi davam etdirək?" Peyğəmbər (s.a.s) belə cavab verir:

"Hər kəs üçün hansı yolla gedəcəksə, o yol ona asanlaşdırılar." (Buxari, Müslim)

Bu, insanın məsuliyyətini ortadan qaldırmır, əksinə hər kəsin öz seçimi ilə o yol üzrə getdiyini izah edir.

3. Qədər Barəsində Müzakirə: Tirmizi rəvayət edir ki, bir gün Peyğəmbər (s.a.s) məsciddə qədər barədə mübahisə edən səhabələri gördü və qəzəbləndi:

"Siz bunun üçünmü əmr olunmusunuz? Sizdən əvvəlkiləri də məhz bu mübahisələr məhv etdi."

Bu xəbərdarlıq əsassız və nəticəsiz mübahisələrdən çəkinməyi, lakin hikmət axtarışına davam etməyi tövsiyə edir.

Səhabənin Qədər Anlayışı

Səhabələr qədər məsələsini təmkinli və təslimiyyətlə izah edirdilər. Tabiindən olan Abdullah ibn Deyləm qədərlə bağlı şübhə edənlərlə qarşılaşdıqda Mədinəyə gedərək dörd böyük səhabədən bu məsələni soruşur və hamısından eyni cavabı alır:

"Qədərə iman etmədikcə, sənə yazılanın səni tapacağını, yazılmayanın isə səni tapmayacağını bilmədikcə Allah sənin əməlini qəbul etməz. Bu inancdan başqa bir inancla ölsən, cəhənnəmə gedərsən." (Übeyy ibn Ka'b, İbn Məsud, Hüzeyfə, Zeyd ibn Sabit)

Hz. Ömər ilə Əbu Ubeydə arasında Şam yolunda baş verən məşhur söhbət də qədər anlayışının gözəl izahıdır. Vəba yayıldığı üçün Şama girməyən Hz. Ömərə, Əbu Ubeydə soruşur:

"Sən Allahın qədərindənmi qaçırsan?"

Hz. Ömər cavab verir: "Bəli, Allahın bir qədərindən digər qədərinə qaçıram."

Qədərə İman Etməyin Əsas Şərtləri

Tam mənasıyla doğru və sağlam bir qədər inancı üçün bu prinsiplər əsasdır:

1. Qədəri, səhabə kimi saf və təslimiyyətlə anlamağa çalışmaq.

2. Allahın ədalətini əsas almaq. Qədər – ədalətin bir təzahürüdür.

3. Qədərə görə Allahı günahlandırmaq fikrindən uzaq durmaq.

4. Günah və səhvlər üçün qədər bəhanəsinə sığınmamaq.

5. İnsanın iradəsinin məhdud və nisbətən təsirli olduğunu dərk etmək.

6. İnsanın iradəsinin Allahdan asılı olduğunu, Onun icazəsi çərçivəsində gerçəkləşdiyini qəbul etmək.

7. Tədbir görmək məsuliyyətimizi unutmayaraq, nəticənin Allahın təqdiri olduğunu bilmək.

8. Qədərdə yazılan hər şeyin bir hikmətinin olduğuna, ama Allah'ın hikmətindən burada (dünyada) sual edilməyəcəyinə inanmaq. Təbii ki, axirəttə maraq etdiyimiz məsələləri soruşa bilərik.

Qədərə İmanın Həqiqi Mahiyyəti

Qədər məsələsinə doğru baxış yalnız bir inanc bəyanı ilə kifayətlənmir; bu, həyatın axışına baxış tərzidir. İnsan həm verilənlərə, həm verilməyənlərə, həm verilib alınanlara, həm də alınıb verilənlərə qəlbən razılıq göstərməyi öyrənməlidir. Səbəblər dairəsində səylə çalışmaq vacibdir, ancaq nəticəni Rəbbimizin təqdirinə buraxmaq əsas prinsipdir. Məsələn, evlilik üçün çalışmaq təbiidir, amma nəticə alınmasa belə qəlbdə narazılıq deyil, rıza olmalıdır. Xəstəlikdə müalicə yolları axtarılmalı, övlad arzusu ilə halal vasitələrə əl atılmalıdır. Ancaq bütün bu səylərin sonunda qəbul ediləsi həqiqət budur: “Təqdir təqdirini edər və hikməti zamanla aşkar olar.” Axirətdə Rəbbimiz bizə yaşadığımız və yaşamadığımız bütün hadisələrin arxasındakı hikməti göstərəcək.

Sağlam Qədər İmanının Ölçüsü Nədir?

Qədərə düzgün və sağlam şəkildə iman edib-etmədiyimizi anlamaq üçün özümüzü yoxlaya bilərik:

• Heç bir günahımı və ya səhvimi qədərin üzərinə atmıram, məsuliyyəti başqasına yükləmirəm.

• Məsul şəxslərin laqeydliyini qədərlə əsaslandırmıram. (Məsələn, bir zəlzələdən sonra “Qismət bu imiş” deyərək məsuliyyətsizliyi ört-basdır etmirəm.)

• Allahın ədalətindən və Qiyamətdə qurulacaq haqq-hesabdan zərrə qədər şübhə etmirəm.

• Bilirəm ki, Allah etdiyi işlərdən sorğuya çəkilməz, ancaq bəndələr Onun qarşısında cavab verəcəklər.

• İnsana verilmiş iradənin məhdud və cüzi olduğunu qəbul edirəm.

• Bu iradənin Allahdan müstəqil olmadığını, Onun iradəsinə zidd işləyə bilməyəcəyini anlayıram.

• Bütün tədbirlər görülsə belə, nəticənin Allahın təqdirinə görə dəyişə biləcəyini qəbul edir, amma yenə də tədbiri əldən vermirəm.

Bu cür bir mövqe bizə qədər inancımızın nə dərəcədə sağlam və Qurani olduğunu göstərə bilər.

Qədərə İmanın Faydaları

Qədərə iman insan həyatında bir çox cəhətdən təsəlli və möhkəmlik mənbəyidir. Qurani-Kərimdə və Sünnədə bu inancın faydaları açıq şəkildə göstərilir:

• Həqiqi imanın dadı hiss olunur.

• Kədər və üzüntü azalar, ürək dinclik tapar.

• Hər çətinliyə qarşı içində bir güc hiss edərsən.

• Bu inanc özü-özlüyündə bir rəhmətdir.

• Əlindən çıxana görə dərd çəkməzsən. (Hədid, 23)

• Əldə etdiyin nemətlərlə təkəbbürə qapılmazsan. (Hədid, 23)

Belə bir baxışla qədər artıq passiv bir təslimiyyət deyil, fəal bir rıza halına çevrilir. Bu isə insanı dünya həyatında möhkəm dayanan bir möminə çevirir.

Qədər və Əməl Arasındakı Tarazlıq

Rəsulullah (s.ə.s)-ə cənnətlik və cəhənnəmliklərin əvvəlcədən bəlli olub-olmadığı sual veriləndə, bu vəziyyətin insanın əməl etməsinə necə təsir edəcəyi də soruşulmuşdu. Cavab isə çox hikmətli idi: “Hər kəs nə üçün yaradılıbsa, ona doğru yönləndirilər. Kim hansı iş üçün yaradılıbsa, o ona asanlaşdırılar. Elə isə siz əmələ baxın.” (Buxari)

Bilinməyən bir şeyin arxasınca düşmək yerinə, bizə verilmiş cüzi iradə daxilində səmimi və faydalı əməllər görmək vacibdir.

Qədərə iman yalnız bir etiqad maddəsi deyil, həyatın bütün mərhələlərində insanın Allaha olan bağını möhkəmləndirən bir ruh halıdır. Bu məsələ Allahın elm, iradə, qüdrət və yaratma sifətləri çərçivəsində, tövhid inancının təməl dayağı olaraq, Qur’an və Sünnəyə əsaslanan, səhabə anlayışına uyğun bir şəkildə dərk edilməlidir. İnsana verilən cüzi iradə nə nəzərə alınmaz, nə də ifrata varılaraq unudular. Həyatda qarşılaşdığımız hadisələr qarşısında həm tədbirli olmaq, həm də nəticəyə rıza göstərmək qədər inancının əsasını təşkil edir. Bu isə, insana yalnız bir iman ləzzəti deyil, həm də həyatın bütün çətinliklərinə qarşı ruhani bir dayaq verir.